Noordelijke Onderwijsconferentie 2023

Op 16 november organiseerde de Atlantische Onderwijscommissie de Noordelijke Onderwijsconferentie in de Nieuwe Buitensociëteit in Zwolle. Het centrale thema van dit jaar was “De Strijd om de Grondstoffen”.

Grondstoffen zijn van essentieel belang om de materialen en producten te fabriceren die nodig zijn voor groene en digitale transities. Door deze ontwikkeling is de toegankelijkheid en bezit van allerlei grondstoffen een geopolitieke machtsfactor. Om deze reden zijn landen genoodzaakt om hun afhankelijkheid te verminderen, zodat zij niet achteropraken ten opzichte van andere landen en om te voorkomen dat de machtsbalans in de wereld ingrijpend verschuift.

Met als doel een dieper inzicht te krijgen in de verhouding tussen grondstoffen, invloed en conflict, werden dr. Jesse Jonkman (Vrije Universiteit Amsterdam), dr. Steven Van Bockstael (Rijksuniversiteit Groningen), Irina Patrahau (HCSS) en Ester van der Voet, emeritus hoogleraar duurzaam grondstofgebruik (Universiteit Leiden) uitgenodigd. Samen verkenden ze uiteenlopende perspectieven. Variërend van de impact van goudwinning op de lokale gemeenschap tot internationale beleidsmaatregelen om conflicten – aangewakkerd door grondstoffen – te verminderen.

Jesse Jonkman trapte af met zijn lezing over de sociale en politieke dimensie van goudwinning in Colombia. Hij deed onderzoek naar informele en kleinschalige mijnbouw in Chocó, een westelijke provincie van Colombia. Door te helpen met de dagelijkse taken kon hij ervaren hoe kleine gemeenschappen, die uitgesloten worden door de overheid op het gebied van mijnbouw, de politiek proberen te beïnvloeden. Alhoewel er veel illegaliteit hangt rond kleinschalige mijnbouw, liet Jonkman in zijn onderzoek zien dat wetgeving voor de grotere bedrijven niet hoeft te betekenen dat kleinere actoren worden uitgesloten van de mijnbouw.

Deze kleinere actoren konden door ‘bottom-up state-making’ – vanuit de gemeenschap zorgen voor bepaalde wetgeving, waarbij de staat niet of nauwelijks meedoet – ervoor zorgen dat hun mijnbouwactiviteiten ook in het legale domein vielen, dit had als gevolg dat de kleine gemeenschappen van Chocó ook weer in beeld kwamen bij de staat. Het beeld van het ‘Wilde Westen’, weinig wetgeving en veel illegaliteit, dat deze gemeenschappen genoten veranderde hierdoor ook.

De tweede spreker was Steven Van Bockstael. Hij richtte zich op conflictdiamanten en de internationale politiek tijdens de conferentie. Er werd voornamelijk gefocust op het ‘Kimberley Process Certification Scheme (KPCS)’, een internationale overeenkomst die de stroom van conflictdiamanten probeert tegen te gaan. In 2003 ging het proces van start, het doel was om ervoor te zorgen dat diamanten geen financieringsbron meer konden zijn voor rebellenbewegingen die legitieme regeringen probeerden te ondermijnen.

Nu is het KPCS terug in de actualiteit, want ook bijvoorbeeld Rusland houdt zich bezig met de handel in diamanten, om de oorlog in Oekraïne te financieren. Een bron van inkomsten dat geweld financiert en een legitieme regering probeert te ondermijnen. Echter, het Kimberley Process kan deze stroom van diamanten niet tegenhouden. Dr. Van Bockstael maakte duidelijk dat de omvang van de overeenkomst beperkt is tot rebellenbewegingen en Rusland is een staat. Daarbij komt ook nog dat wijzigingen doorgevoerd moeten worden door middel van consensus en de steun om de stroom van Russische diamanten te beperken ontbreekt op dit moment onder de leden van de overeenkomst.

Irina Patrahau van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) besprak enkele aanbevelingen voor Europa en Nederland om de veiligheid en toegankelijkheid van grondstoffen te waarborgen. De Europese ‘Critical Raw Materials Act (CRMA)’ moet er namelijk voor zorgen dat de Europese Unie zijn afhankelijkheid van andere landen gaat afbouwen als het gaat om kritieke grondstoffen, zoals koper, kobalt, lithium en nikkel. Deze grondstoffen zijn nodig voor het produceren van duurzame energie, het ontwikkelen van digitale technologieën en medische apparaten, en de ontwikkeling van militaire capaciteiten. Door de oorlog tussen Oekraïne en Rusland is de vraag naar kritieke grondstoffen verder toegenomen.

Op dit moment is de Europese Unie te afhankelijk van China op het gebied van grondstoffen en niet alleen voor de winning ervan, maar ook voor de verwerking van grondstoffen. Daarom staat in het CRMA hoe de Europese Unie ervoor moet zorgen om de afhankelijkheid af te bouwen. Patrahau gaf aan dat ook Nederland veel moet veranderen als we de doelen willen halen. Door regulering voelt de grondstoffenindustrie zich namelijk niet welkom in Nederland. Zij raadt de Nederlandse overheid aan om in gesprek te gaan met de industrie en een visie te creëren. Daarnaast moet ook het publieke debat over grondstoffen beter gefaciliteerd worden door de overheid.

Als laatst was Ester van der Voet aan het woord. Zij behandelde ook het belang van grondstoffen voor de transitie naar een duurzamere toekomst, maar voegde nog een oplossing eraan toe. Naast het investeren in bevriende landen en het winnen van belangrijke grondstoffen in Nederland om aan de vraag naar grondstoffen te voldoen, bestaat er ook de mogelijkheid om gebruik te maken van de ‘urban mine’. Hiermee bedoelt Van der Voet de grondstoffen die in producten zitten die we nu gebruiken. Zij heeft dit in kaart gebracht voor Nederland en kwam tot de conclusie dat de Nederlandse ‘urban mine’ 7.81 miljard ton aan materialen bevat, dit is vooral terug te vinden in gebouwen en infrastructuur.

Ongeveer 3% hiervan zijn waardevolle grondstoffen, alsnog een enorm deel (10 miljoen ton). De uitdaging is om vast te stellen wanneer deze grondstoffen en materialen niet meer in gebruik zijn en dus gerecycled kunnen worden. Van der Voet gaf aan dat er nog veel onderzoek gedaan moet worden om dit goed in kaart te brengen, maar dat er nu al veel ongebruikte materialen, ‘winter slapende voorraden’, aanwezig zijn. De ‘urban mine’ biedt dus een mogelijkheid om de grondstofafhankelijkheid van andere landen af te bouwen door beter de aanwezige grondstoffen te benutten. Maar dan moet er nu wel begonnen worden met het maken van plannen om de Nederlandse ‘urban mine’ te exploiteren.