Positie Prigozhin, functie elders

Churchill beschreef Rusland meer dan 80 jaar geleden als ‘a riddle wrapped in a mystery inside an enigma’. Voeg daar het concept ‘Maskirovka’ aan toe en het moge duidelijk zijn dat in Rusland niets is wat het op het eerste gezicht lijkt. Toch weerhoudt dit veel commentatoren en analisten er niet van om direct klaar te staan met duiding van actuele ontwikkelingen in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, zoals ook ruim een week geleden op zaterdag 24 juni. Naar aanleiding van de zogeheten ‘Mars van de Gerechtigheid’ van ondernemer, huurlingenleider en veroordeeld crimineel Yevgeni Prigozhin werd met veel stelligheid getweet, gepost en gesproken dat deze couppoging de zwakte en isolatie van het Russische regime genadeloos blootgelegde en de laatste restjes moreel en gevechtskracht binnen de Russische strijdkrachten zou doen verdampen.

Maar was er echt sprake van een couppoging en is Poetins regime na de gebeurtenissen van 24 juni wel verzwakt? Het is bijzonder riskant om de gevolgen van het handelen van Prigozhin vanuit hoop of wensdenken te overschatten en daarom de moeite waard om de ontwikkelingen nog eens nader te beschouwen vanuit een ander perspectief.

Wagner is sinds de oprichting in 2014 de facto nauw verbonden met het Russische regime. Niet alleen organisatorisch, maar ook door de nauwe persoonlijke banden tussen oprichter Prigozhin en president Poetin. De organisatie is een nuttig instrument gebleken om in vele conflicten zonder directe betrokkenheid van de overheid toch Russische belangen te behartigen. Prigozhin leek daarbij geen eigen politieke agenda te hebben en zodoende ook betrouwbaar en bruikbaar om met zijn organisatie tegenwicht te vormen richting de traditionele veiligheidsinstituties binnen het regime. Zodoende sluimerde er naar verluidt al langere tijd een conflict tussen enerzijds Prigozhin als boegbeeld van Wagner en anderzijds Shoigu en Gerasimov aan het hoofd van het Russische ministerie van Defensie.

Aan de oppervlakte leek de exponentiële escalatie van dit conflict een onenigheid te zijn over de Russische strategie in Oekraïne en de door Prigozhin als inadequaat ervaren ondersteuning van Wagner aldaar door het Russische ministerie van Defensie. Onder de oppervlakte ging de machtsstrijd over wetgeving die Wagner en andere private militaire ondernemingen de jure onder controle van de staat moesten brengen. Door de toenemende grootte en invloed van Wagner is het niet vreemd dat de Russische overheid deze organisatie terug onder controle wil brengen en ondergeschikt wil maken aan het ministerie van Defensie. Het bezitten van een geweldsmonopolie binnen de eigen landsgrenzen is immers een van de karakteristieken van de moderne staat. Dit monopolie kwam door de toenemende omvang en invloed van Wagner ernstig onder druk te staan, nog los van de precedentwerking en het ontbreken van een juridische grondslag voor de organisatie.

Geweld en de Russische politieke cultuur 

Vanuit deze context heeft Prigozhin mogelijk, in lijn met de Russische politieke cultuur, met geweld een punt willen maken. Volledige inbedding van Wagner binnen het ministerie van Defensie zou waarschijnlijk het verlies van een bijzonder lucratief verdienmodel betekenen. Zo liet het Kremlin doorschemeren dat Prigozhins onderneming ongeveer een miljard dollar heeft ontvangen voor de diensten in Oekraïne. Aangezien financieel vermogen en het vermogen om geweld toe te passen samen de basis vormen voor politieke macht, werd het voor het regime wellicht tijd om Prigozhins invloed in te perken.

Wilde Prigozhin dan een coup plegen? Ondanks de indruk die wellicht bij velen werd gewekt, is er veel voor te zeggen dat dit niet zijn bedoeling was. Een andere uitleg is dat Prigozhin op de Russische manier zijn zakelijke en persoonlijke belangen wilde veiligstellen door deze op de politieke agenda van Poetin te zetten. Het dreigen met, en toepassen van, geweld vormt in Rusland een integraal onderdeel van zowel het zakelijke als het politieke verkeer. Met geweld is zodoende een sluimerend conflict met Shoigu en het ministerie van Defensie verheven tot een politiek probleem. Daarmee is de kwestie direct onder de aandacht van Poetin zelf gebracht, die dit keer niet kon afwachten in de hoop dat er vanzelf een oplossing zou komen. Poetin heeft met zeer sterke bewoordingen partij gekozen en daarbij geen van Prigozhins eisen ingewilligd. De steun voor de muiters onder zowel de elite, als de veiligheidsinstituties en de bevolking bleek daarbij ook zeer beperkt. Hooggeplaatste functionarissen die echter sympathiseerden of zich ambigu opstelden, lijken daarvoor wel een rekening te moeten gaan betalen. Vanuit dit opzicht lijkt het regime de muiterij te hebben gebruikt om zichzelf te zuiveren en versterken. Niet verrassend werd op Russische sociale media al een verwijzing gemaakt naar ‘Operatsiya Trest‘, toen de Bolsjewieken van 1921 tot 1926 een zelf opgezette verzetsorganisatie runden om tegenstanders van het regime te identificeren en uit te schakelen.

Het andere perspectief? Prigozhins financieel gedreven muiterij lijkt impliciet een stresstest te zijn geweest voor Poetins regime; eentje die naar het lijkt succesvol is verlopen. Voorlopig lijken de gebeurtenissen niet direct een grote negatieve invloed te hebben op de Russische strijdkrachten of de interne stabiliteit in Rusland. Sterker nog: de kortstondige muiterij bood Poetins regime een kans, die benut is en wordt. Het Russische verleden, van tsaren tot bolsjewieken en van Stalin tot Poetin, leert dat een al dan niet georkestreerde muiterij mogelijkheden biedt om op een gecontroleerde manier van lastige, soms nog onbekende, rivalen af te komen. De tijd zal leren of Prigozhin een echte rivaal was voor Poetin of hem als oude vertrouweling een dienst bewees. Hij lijkt nu met Wagner in Belarus het regime van Loekasjenko te kunnen beschermen tegen de oppositie, maar tegelijkertijd ook Russische belangen te kunnen  dienen. Voor Poetins regime draait het nu om de interne en externe politieke afhandeling van de muiterij en de toekomst van Wagner en andere private militaire ondernemingen als instrumenten van het Russische veiligheidsapparaat.

Poetins positie lijkt na het oplossen van een sluimerend institutioneel probleem dus eerder versterkt dan verzwakt. En Prigozhin? Die heeft voorlopig een functie elders; de vraag is hoelang hij die wil of mag blijven vervullen.