Willemijn Aerdts is docent en onderzoeker bij het Institute for Security and Global Affairs (ISGA) van de universiteit Leiden en is sinds juni 2023 senator voor D66

Karel de Zoete is strategisch adviseur op het snijvlak van nationale veiligheid en cyber bij Deloitte en voormalig Chief of Staff van oud-Europol-directeur Sir Rob Wainwright

Toen Washington dit jaar meermaals aankondigde te stoppen met het delen van cruciale inlichtingen met Oekraïne was de schok groot, ook in Europa. Waarom zijn we zo afhankelijk van inlichtingen uit de VS, welke risico’s brengt dit met zich mee, en waar liggen de kansen om autonomer te worden op spionagegebied?

Begin maart 2025 kwam het bericht dat de VS zouden stoppen met het delen van inlichtingen met Oekraïne.^[1] Het was een week na het dramatische gesprek tussen Trump, Vance en Zelensky in de Oval Office, waarbij de Amerikanen de Oekraïense president ervan beschuldigden dat ze niet voldoende meewerkte aan het beëindigen van de oorlog in hun land.

Op dat moment onderhandelden de presidenten Trump en Zelensky over een mineralendeal. Oekraïne zou de Verenigde Staten toegang moeten geven tot zeldzame aardmetalen en andere waardevolle hulpbronnen in ruil voor de levering van Amerikaanse wapens. De onderhandelingen liepen stroef en op dat moment besloten de VS om, zoals het hoofd van de Amerikaanse koepelorganisatie van inlichtingendiensten Tulsi Gabbard het noemde, ‘een pas op de plaats te maken’, en te stoppen met het delen van inlichtingen.^[2]

De Tulsi Gabbard-shock

Europa reageerde geschokt. Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken Kaja Kallas zei in februari al dat ze ‘het gevoel had dat de Verenigde Staten ruzie met ons probeerden te maken.’^[3] Le Monde berichtte dat westerse inlichtingendiensten ‘oprecht bezorgd’ zijn over de toekomst van trans-Atlantische inlichtingensamenwerking.^[4] En recent gaven de Nederlandse chefs van de MIVD en AIVD in een interview met de Volkskrant aan dat er nu meer sprake is van terughoudendheid op het delen van inlichtingen met de Verenigde Staten.^[5] Maar de episode legde ook iets anders bloot: de grote mate waarin Oekraïne, en bij uitbreiding Europa, afhankelijk is van Amerikaanse inlichtingen.^[6]

Dit jaar is Washington al drie keer van koers veranderd waar het ging om het delen van inlichtingen met Oekraïne. In juli gaf dezelfde Gabbard de order om alle inlichtingen die te maken hadden met de vredesbesprekingen tussen Rusland en Oekraïne het stempel NOFORN (no foreign interference) te geven.^[7] Oftewel, deze inlichtingen mochten niet meer met buitenlandse partners gedeeld worden. Er werd wel een uitzondering gemaakt voor inlichtingen die directe relevantie hadden voor het slagveld in Oekraïne. Het meest opvallende aan deze zaak was dat zo de zogenoemde Five Eyes, de inlichtingenalliantie tussen de VS, het VK, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, buitenspel werd gezet.

De derde koerswijziging vond plaats in oktober 2025, toen president Trump weer opriep om zoveel mogelijk inlichtingen met Oekraïne te delen, zodat het land met langeafstandsraketten de Russische energievoorziening kon aanvallen. Hij vroeg ook anderen om dit te doen.^[8]

Gevaarlijke politisering

We zagen alle drie de keren dat het al dan niet delen van inlichtingen (ook) werd ingezet om politieke doelen te bereiken en andere partijen onder druk te zetten. Het inzetten van inlichtingen voor politieke doeleinden wordt ook wel ‘politisering’ genoemd. Een bekend voorbeeld is Irak in 2003. In de aanloop naar de invasie zocht de regering-Bush naar bewijs voor het bestaan van massavernietigingswapens. Onder politieke druk werden waarschuwingen van inlichtingendiensten over de betrouwbaarheid van bronnen genegeerd, en werden onzekere analyses als feiten gepresenteerd.^[9] De Britse geheime dienst waarschuwde dat intelligence werd ‘gemanipuleerd om beleid te ondersteunen’.

Roderich Kiesewetter, vice-voorzitter van de Duitse inlichtingencommissie, waarschuwde dat Europa hiervoor snel alternatieve structuren moet ontwikkelen. Niet als vervanging van trans-Atlantische samenwerking, maar als waarborg tegen volatiliteit.^[10] We horen nu al veel over de extra investeringen die in Defensie moeten worden gedaan, maar investeringen in inlichtingen blijven tot nu toe nog onderbelicht.

Europa’s blinde vlek 

De Amerikaanse dominantie in het inlichtingendomein is overweldigend. Het inlichtingenapparaat van de VS bestaat uit 18 verschillende diensten die zich bezighouden met alles van satellietbeelden en het onderscheppen van communicatie tot het werven van menselijke bronnen. Veel van deze capaciteit rust op technische ‘critical enablers’^[11]: de ondersteunende systemen die beleidsmakers en veiligheidsdiensten kunnen laten werken met feitelijke informatie in plaats van aannames. Een goed voorbeeld hiervan zijn spionage-satellieten in een baan om de aarde. Maar ook vliegtuigen en drones voor surveillance in de lucht, op land en op het water en een wereldwijd netwerk van grondstations, cybercapaciteiten en communicatie-infrastructuur.

Een concreet voorbeeld van wat dit betekent: eind september 2025^[12] voerde een Amerikaans P-8A Poseidon toestel vanaf een Noorse basis een missie uit boven de Oostzee, nabij het zwaar gemilitariseerde Russische Kaliningrad. Dit maritieme patrouillevliegtuig, uitgerust met geavanceerde radar en akoestische sensoren, kan in real-time onderzeeërs en oppervlakteschepen detecteren en die informatie doorsturen naar NAVO-commandoposten. Dat maakt directe besluitvorming mogelijk: waar moeten eigen schepen naartoe, welke defensiesystemen moeten geactiveerd worden en welke bondgenoten gewaarschuwd?

Nederland kan dit nu niet. Europa heeft weliswaar een beperkte capaciteit – het Verenigd Koninkrijk heeft negen van dergelijke toestellen. Noorwegen vijf, Duitsland bestelde er acht – maar deze zijn versnipperd over nationale vloten. Voor intelligence-satellieten is de verhouding nog schrijnender: 247 Amerikaanse tegen 49 Europese. En waar Amerika deze capaciteiten wereldwijd kan inzetten, blijft Europa’s bereik beperkt tot de eigen regio. Het gevolg: voor cruciale inlichtingen over Russische militaire activiteiten, Chinese beïnvloedingsoperaties of terroristische dreigingen blijft Europa veelal afhankelijk van Washington.

Wat kan Europa doen?

Het antwoord ligt niet in het nabootsen van het Amerikaanse model. Dat is financieel noch politiek haalbaar. Europa moet bouwen op bestaande netwerken en daarin significant investeren, zowel in capaciteit als in middelen. De Maximator-alliantie, een geheim SIGINT-samenwerkingsverband sinds 1976 tussen Denemarken, Zweden, Duitsland, Nederland en Frankrijk, functioneert als Europese tegenhanger van Five Eyes.^[13] De Club de Berne verbindt de inlichtingendiensten van alle EU-lidstaten plus Noorwegen en Zwitserland via informele uitwisseling. De Counter Terrorist Group (CTG), opgericht na 9/11, onderhoudt een operationeel platform in Den Haag met gezamenlijke databases. Het EU Intelligence and Situation Centre (EU INTCEN) levert analyses aan Hoge Vertegenwoordiger Kallas.^[14]

Deze structuren bestaan reeds en ze hebben potentie. Maar ze zijn gefragmenteerd en ondergefinancierd. Ook Instituut Clingendael onderschrijft dit en stelt dat het tijd is dat EU-lidstaten verantwoordelijkheid nemen en hun inlichtingensamenwerking versterken, anders blijft strategische autonomie loze retoriek.^[15]

Een kans voor Nederland

Nederland beschikte in het verleden wel over een critical enabler. Tot 2006 had de Marineluchtvaardienst (MLD) 13 P-3 Orion toestellen. Ze werden ingezet voor onderzeebootbestrijding boven de Atlantische Oceaan, maar ook bij internationale missies, zoals in Kosovo, Afghanistan en in de Perzische Golf. Toen de Orion-squadrons werden opgeheven en het militair vliegveld Valkenburg sloot, verdween deze expertise. Twintig jaar later is deze nog steeds niet vervangen.

Hier ligt, zeker met het oog op de huidige burden sharing-discussie binnen de NAVO, een kans. De Amerikaanse Boeing P-8A Poseidon wordt al door meerdere NAVO-bondgenoten ingezet. Zulke toestellen, zoals ook het Amerikaanse RC-135 Rivet Joint-vliegtuig dat uitsluitend door de VS en het VK wordt gebruikt voor SIGINT-collectie,^[16] tonen de technologische voorsprong van de Verenigde Staten. Europa werkt intussen aan eigen alternatieven op dit gebied, zowel maritiem als op land.^[17]

Bij moderne maritieme inlichtingen-collectie draait om het detecteren van grijze-zone activiteiten: Russische “onderzoeksschepen” die onderzeese kabels in kaart brengen, ongeïdentificeerde onderzeeërs nabij energie-infrastructuur, scheepvaart die sancties omzeilt. Voor dit soort dreigingen heb je continu een eigen maritiem beeld nodig.

Een Nederlandse investering levert wat defensie-experts triple-use noemen: eigen capaciteit voor bijdragen op de Noordzee aan Europese intelligence-netwerken (Maximator, EU INTCEN), én versterking van trans-Atlantische samenwerking door wederzijdse afhankelijkheid in plaats van eenzijdige. De vraag is niet óf Nederland dit nodig heeft, maar wanneer.

Wederzijdse afhankelijkheid

Europese samenwerking kent obstakels. Hongarije en Slowakije hebben de laatste jaren hun nauwe banden met Moskou laten zien, wat vertrouwelijke informatie-uitwisseling bemoeilijkt. Maar het coalitions of the willing-model, waarbij een kerngroep van landen nauwer samenwerkt, lijkt werkbaar. Dit vraagt wel om politieke keuzes: welke landen krijgen toegang tot welke informatie? En wie neemt de leiding?

Europa praat veel over strategische autonomie, maar bij inlichtingen blijft het bij mooie woorden. Wat Europa nodig heeft, is wat geen Amerikaanse belofte kan garanderen: strategische autonomie in beeldvorming en besluitvorming. Eigen satellieten, eigen maritieme inlichtingen, eigen analyse-capaciteit. Niet in plaats van, maar juist naast het Amerikaanse inlichtingenapparaat. Dit maakt de trans-Atlantische relatie sterker. Partnerships gedijen op wederzijdse afhankelijkheid, niet op junior bondgenoot-status.

Onafhankelijke oordeelsvorming

De komende jaren zullen bepalen of Europa de stap zet van retoriek naar capaciteit. Bestaande netwerken zoals Maximator en EU INTCEN kunnen het fundament vormen, mits voorzien van middelen en politieke rugdekking. Investeringen in technische capaciteiten — satellieten, surveillancevliegtuigen, cybercapaciteit, leveren direct rendement op voor nationale én collectieve veiligheid. En elke euro die Europa investeert in eigen inlichtingen, vermindert niet alleen kwetsbaarheid voor Amerikaans voluntarisme, maar vergroot ook de waarde die Europa inbrengt in de NAVO en in bilaterale samenwerking.

Dat is de essentie van strategische autonomie: niet onafhankelijkheid van Amerika, maar onafhankelijkheid in oordeelsvorming. Niet door minder samen te werken, maar door meer te bieden. Pas dan wordt Europa de partner die de trans-Atlantische alliantie verdient.

^[1] The New York Times. “Trump Administration Pauses Intelligence Sharing With Ukraine.” The New York Times, 5 maart 2025. https://www.nytimes.com/2025/03/05/us/politics/cia-director-ukraine-intelligence.html

^[2] Politico Europe. “Trump’s Intel Chief Freezes Out Five Eyes Allies on Ukraine.” Politico, 22 augustus 2025. https://www.politico.eu/article/tulsi-gabbard-freeze-five-eyes-allies-on-ukraine-intel/

^[3] Reuters. “EU’s Kallas: listening to Vance speech felt like United States was trying to pick fight with us.” Reuters, 14 februari 2025. https://www.reuters.com/world/europe/eus-kallas-listening-vance-speech-felt-like-united-states-was-trying-pick-fight-2025-02-14/

^[4] Le Monde. “European intelligence services worry about future of cooperation with US.” Le Monde, 22 april 2025. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2025/04/22/european-intelligence-services-worry-about-future-of-cooperation-with-us_6740513_4.html

^[5] de Volkskrant. “Nederlandse diensten delen minder informatie met de VS: ‘Soms vertellen we dingen niet meer.’” de Volkskrant, 18 oktober 2025. https://www.volkskrant.nl/binnenland/nederlandse-diensten-delen-minder-informatie-met-de-vs-soms-vertellen-we-dingen-niet-meer~b4882f19/

^[6] The Washington Post. “Europe–CIA Intelligence Sharing.” The Washington Post, 5 juni 2025. https://www.washingtonpost.com/world/2025/06/05/europe-cia-intelligence-sharing/

^[7] CBS News. “Gabbard barred sharing intelligence on Russia-Ukraine negotiations with Five Eyes partners.” CBS News, 22 augustus 2025. https://www.cbsnews.com/news/gabbard-barred-sharing-intelligence-russia-ukraine-negotiations-five-eyes-partners/

^[8] Pancevski, B., Ward, A. & Seligman, L. “U.S. to Provide Ukraine With Intelligence for Missile Strikes Deep Inside Russia.” The Wall Street Journal, 1 oktober 2025. https://www.wsj.com/world/u-s-to-provide-ukraine-with-intelligence-for-missile-strikes-deep-inside-russia-c9e8e4f5

^[9] Aerdts, W.J.M. Diensten met Geheimen: hoe de AIVD en MIVD Nederland veilig houden. Amsterdam: Ambo|Anthos, 2023, pp. 89–90.

^[10] Politico Europe. “Germany, Russia and the Euro Spy Network: Lawmakers Float Alternative to US Intel.” Politico, 7 maart 2025. https://www.politico.eu/article/germany-russia-bundestag-lawmakers-float-euro-spy-network-us-intel/

^[11] The Conversation. “Europe May Struggle to Replace the Military Intelligence That Ukraine Needs but It Has Key Strengths.” The Conversation, z.d. https://theconversation.com/europe-may-struggle-to-replace-the-military-intelligence-that-ukraine-needs-but-it-has-key-strengths-251871

^[12] Newsweek. “US Submarine Hunters Join Norway, Russia Eyes Kaliningrad.” Newsweek, 30 september 2025. https://www.newsweek.com/us-submarine-hunters-russia-norway-kaliningrad-10801662

^[13] Jacobs, B. “Maximator: European Signals Intelligence Cooperation, from a Dutch Perspective.” Intelligence and National Security 35, nr. 5 (2020): 659–668. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02684527.2020.1743538

^[14] Politico Europe. “Europe intelligence-spies Donald Trump Russia security politics.” Politico, 22 oktober 2025. https://www.politico.eu/article/europe-intelligence-spies-donald-trump-russia-security-politics/

^[15] Korteweg, C. “Closer EU intelligence cooperation: Four opportunities.” The Clingendael Spectator, 12 januari 2022. https://spectator.clingendael.org/nl/publicatie/closer-eu-intelligence-cooperation-four-opportunities

^[16] The Guardian. “UK to Continue to Supply Intelligence to Ukraine After US Cutoff.” The Guardian, 6 maart 2025. https://www.theguardian.com/world/2025/mar/06/uk-to-continue-to-supply-intelligence-to-ukraine-after-us-cutoff

^[17] Chadwick, L. “Skybound scanners: Rebuilding Europe’s airborne SIGINT fleet.” European Security & Defence, 17 juni 2025. https://euro-sd.com/2025/06/articles/44849/skybound-scanners-rebuilding-europes-airborne-sigint-fleet/