Steeds vaker eisen grootmachten hun positie in de ruimte op waarbij de aanwezigheid van andere actoren in dat ruimte–domein niet meer zondermeer getolereerd. Dat maakt het gebruik van geweld in de ruimte of om er toegang toe te krijgen voorstelbaar.
In de algemene literatuur spreekt men tot nu toe van drie verschillende ruimtevaart-tijdperken (‘Space Ages’) . Met de lancering van de Russische Sputnik in 1957 begon de eerste Space Age. Die was gericht op het vergroten van de nationale veiligheid door gebruik te maken van het ruimtedomein. De tweede Space Age begon begin jaren 1990 toen met als doel de ontwikkeling van menselijke toegang en gebruik in de ruimte te bevorderen. Vanaf ongeveer 2020 begon de derde Space Age zich af te tekenen: een enorme ontwikkeling van civiel-militaire samenwerking om de ruimte. Naar mijn mening zijn we inmiddels aangekomen in de vierde Space Age. En daarbij beperk ik me vooralsnog vooral tot de lagere satellietbanen, Low Earth Orbit, waar het dringen wordt.
Steeds drukker
De ontwikkeling van megaconstellaties in Low Earth Orbit (LEO), waarin het drukker wordt in verschillende satellietbanen tussen de 400 en 1500 km boven het aardoppervlak, leidt tot een verder toenemend gebruik van de ruimte. Dit heeft tot gevolg dat er steeds grotere afhankelijkheden van het ruimte-domein, maar ook meer geopolitieke spanningen ontstaan. Zo wordt het in toenemende mate een uitdagende omgeving. De veel gebruikte alliteratie dat de ruimte ‘contested, congested en competitive’ is, wordt in toenemende mate nadrukkelijk bevestigd.
De plannen van SpaceX, het bedrijf van Elon Musk, om het huidige aantal van ca 7.000 Starlink-satellieten te breiden naar 30.000 of zelfs 42.000 stuks, is hèt voorbeeld van een toename van satellieten. Dat zal uiteraard aan de reeds bestaande competitie bijdragen. Ook andere superconstellaties zijn al aangekondigd: het Kuiper-project van Amazon-baas Jeff Bezos en zijn bedrijf Blue Origin moet ook tenminste 3000 satellieten in LEO brengen. Oneweb, geplaagd door faillissementen, maar nu overgenomen door de Britse overheid en gered door overnames (nu onder de paraplu van Eutelsat) heeft al ruim 600 satellieten in een hogere LEO-baan. Eerder lag de ambitie op circa 6000 stuks, maar uitbreidingsplannen ontbraken langere tijd.
Eutelsat wordt momenteel als dé optie gezien om het Europese Starlink te worden en kan daardoor ook weer bezien worden voor uitbreiding. De Europese Unie werkt aan het IRIS2-systeem van tenminste 300 satellieten, bedoeld voor veilige overheidscommunicatie. Dat kan vanaf 2030 – samen met Oneweb – de rol van Starlink voor Europese gebruikers overnemen. Daarnaast lijkt de Duitse krijgsmacht ook aan een eigen mega-constellatie voor communicatie- en observatie-satellieten te denken.
Ook China laat zich niet onberoerd. Het semi- staatsbedrijf China Satellite Network Group heeft plannen voor 13.000 satellieten in LEO. Een andere firma, de Shanghai Spacecom Satellite Technology wil ook een mega installatie van 12.000 satellieten ontwikkelen. Overigens heeft de lancering van de eerste ‘batch’ van Chinese satellieten een ander probleem (weer) naar de voorgrond gebracht: ruimteafval. Deze specifieke lancering heeft bijgedragen aan extra afval wat een risico is voor reeds aanwezige satellieten. Ook Rusland heeft plannen om een eigen (mega-) constellatie te bouwen. Door de Oekraïne-oorlog lijken deze plannen op de wat langere baan te zijn geschoven.
Gevolgen
De huidige competitie voor landen en organisaties om de eigen satellieten te kunnen plaatsen in gunstige satellietbanen neemt dus toe. Onder druk van bedrijven, wellicht ook gesteund door politiek beleid in hun vestigingsland, wordt die competitie (Competitive) mogelijk steeds onvriendelijker, zeker als de ruimte voller en voller wordt (Congested). Wellicht doen landen en bedrijven zelfs pogingen om een ander de toegang tot de ruimte te ontzeggen (Contested). Het is zelfs voorstelbaar dat er kinetisch geweld gaat worden gebuikt. In het laatste geval kunnen we er zelfs een 4ᵉ ‘C’ aan toevoegen, die van Combative, dus een omgeving waarin daadwerkelijk oorlog wordt gevoerd.
De Vierde Space Age
Met deze beschouwing zou je kunnen stellen dat we nu bij de Vierde Space Age zijn aangekomen: Het tijdperk waarin daadwerkelijk in en om (toegang tot) de ruimte wordt gevochten. Wellicht zijn we zelfs de drempel naar de vierde Space Age al over gegaan De door de Russen vernietigde de eigen Cosmos 1508 satelliet op 15 november 2021, 3 maanden voor het begin van de Oekraïne-invasie. Dat veroorzaakte veel ruimtepuin. Zelfs het International Space Station moest ervoor uitwijken. De internationale verontwaardiging over deze actie liet Rusland koud. Eerder, in 2020, demonstreerde Rusland al over het vermogen te beschikken om satellieten zeer dicht bij andere te laten manoeuvreren en een projectiel af te schieten in de ruimte. Dit projectiel was blijkbaar niet direct ergens op gericht, maar werd door de VS wel als een ruimtewapen geclassificeerd. Het verstoren van satellietcommunicatie van Viasat, veel gebruikt door Oekraïne, in februari 2022 was feitelijk al een oorlogsdaad. Op het hybride vlak wist Rusland het signaal van de Eutelsat geostationaire satelliet die voor Nederland het programma ‘Baby-tv’ uitzond, te storen en te vervangen door Russische oorlogspropaganda.
Begin 2022 lanceerde Rusland een satelliet bedoeld voor ‘onderzoek in een hoogradioactieve omgeving’ op zo’n 1800 kilometer boven het aardoppervlak. Aan boord zou zich, althans volgens de VS, een (dummy?) kernreactor of kernlading bevinden. Tot op heden is er onduidelijkheid over de precieze lading. Zowel de Chinezen als de Amerikanen hebben een mini-spaceshuttle, die onbemand is en daardoor zeer lange tijd in de ruimte aanwezig kan blijven. De exacte missies zijn geheim, maar het kunnen manipuleren van satellieten lijkt goed mogelijk door deze toestellen. De ontwikkelingen om ballistische raketten exo-atmosferisch te vernietigen, een capaciteit waarvan Israël onlangs heeft laten zien erover te beschikken, kan ook gebruikt worden als anti-satellietwapen. En een vreedzame ontwikkeling om ruimtepuin op te ruimen vraagt om gespecialiseerde ruimtevaartuigen, maar die capaciteit kan ook worden ingezet om goed werkende satellieten van tegenstanders te beïnvloeden. De mogelijkheden om de veiligheid in de ruimte te beïnvloeden (in negatieve zin) nemen zo snel toe.
Afhankelijkheid
De ruimte is inmiddels onmisbaar geworden voor het leveren van diensten die wij tegenwoordig gewoon vinden en waar we op rekenen, zoals navigatie, communicatie, bancair verkeer etc. De manier waarop wij als burgers ons leven hebben ingericht, hangt nauw samen met een veilig en vrij gebruik van de ruimte. Het gemak dat de ruimte levert voor deze diensten, de steeds goedkopere en eenvoudiger toegang tot de ruimte maakt de afhankelijkheid van het ruimtedomein alleen maar groter. Verstoring van het ruimtedomein, en dus het uitvallen van deze inmiddels essentieel geworden diensten, zal veel gevolgen hebben voor onze veiligheid, welzijn en welvaart.
In de vierde Space Age wordt de aanwezigheid van andere actoren in het ruimte domein niet meer zondermeer getolereerd, en wordt het gebruik van geweld in de ruimte of om toegang tot de ruimte te krijgen voorstelbaar.
In militaire zin is de ruimte een operationeel domein geworden en maakt het mogelijk om militaire besluitvorming beter geïnformeerd te doen èn sneller dan de tegenstander. Deze ontwikkelingen leiden ertoe dat de toegenomen afhankelijkheid van het ruimtedomein een kwetsbaarheid is geworden: Van een omgeving die het mogelijk maakt om militaire operaties beter uit te voeren, tot een domein waarin militaire operaties zélf kunnen plaats vinden. Deze militaire operaties vergroten het risico op satelliet-uitval en/of uitval van de diensten van satellieten. Dat heeft grote gevolgen voor militaire operaties, maar dus ook voor het leven van burgers.
Aanzet tot actie
Bovenstaande ontwikkelingen vragen om een visie van de overheid over het enerzijds bewaken van de veiligheid van de ruimte en het mitigeren van de gevolgen van satelliet-uitval. Dat moet echter beginnen met een geaccepteerd beeld over de bedreigingen en de gevolgen. Anderzijds moeten overheden nadenken over gegarandeerde toegang tot de ruimte, ook als het gaat over het plaatsen van nieuwe satellieten. Ik hoop dat dit stuk bijdraagt aan een breder begrip van afhankelijkheden en kwetsbaarheden en een aanzet geeft tot een diepere discussie over de rol van Defensie in het ruimtedomein, voor onze veiligheid, welzijn en welvaart.
Foto: Wikimedia