Kristian van der Bij
Wat gaat het aanstaande bondskanselierschap van de Duitse verkiezingswinnaar Friedrich Merz betekenen voor het snel veranderende Europa ten tijde van trans-Atlantische spanningen? Clingendael-onderzoeker René Cuperus verschaft ons een blik op de toekomst, waarin Duitsland ongekend veel geld vrijmaakt voor defensie. Cuperus is tevens verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam.
De volgende Duitse coalitie van CDU/CSU en SPD lijkt op het eerste gezicht stabiel te worden. Tegelijkertijd heb je een sterkere oppositie met een grote AfD. Hoe gaan zij die op het oog sterke coalitie proberen te ontregelen in de komende jaren?
“In Duitsland wordt gehoopt dat deze GroKo, een grote coalitie van christendemocraten en sociaaldemocraten een stabiele, handelingsbekwame regering wordt. Als een soort laatste kans voor het politieke midden om een verdere opmars van de radicaal-rechtse AfD te stoppen. Het is nog te snel om te zeggen dat het een sterke coalitie wordt. Indrukwekkend is wel de snelheid waarmee CDU/CSU en SPD, besloten hebben om heel veel geld vrij te maken voor infrastructuur en defensie. De plannen waar ze nu mee komen zijn vergaand en baanbrekend. Blijkbaar lagen die stiekem al klaar maar wilden ze de campagne daar niet over voeren. Het was duidelijk dat Duitsland veel geld nodig heeft om iets te doen aan de enorme verwaarlozing van de Duitse infrastructuur en defensie.”
“Ik ben onder de indruk met hoeveel ernst en verantwoordelijkheid men direct aan de slag is gegaan. Niet voor niets heten de oude Duitse volkspartijen ‘staatsdragende partijen’. Ook de Groenen werken uiteindelijk mee aan de 2/3 meerderheid die nodig is voor de schuldenrem-aanpassing.”
”Maar ik ben vooral nog benieuwd naar hoe dit alles aankomt bij de achterbannen. De SPD heeft wel een enorme tik gehad, met het aller slechtste verkiezingsresultaat sinds 1890. De linkervleugel van de SPD is helemaal niet gelukkig om samen te gaan regeren met de conservatieve Merz en zit niet te wachten op enorme defensie-uitgaven.”
“Daartegenover staat dat Duitsland zich in een soort van shocktoestand bevindt. Het was voor de Duitse gevestigde partijen een grote schok dat ze door bondgenoot en beschermer Amerika zowel intern als extern werden aangevallen. Extern heeft de VS Duitsland ontgoocheld door, over de hoofden van Europa en Oekraïne heen, banden aan te gaan met Poetin. Intern hebben ze zich gemengd in de campagne door de AfD te steunen, de meest extreem rechts-populistische partij van Europa. Het Amerika van Trump zoekt op drie fronten de confrontatie met Europa: op geopolitiek vlak met de NAVO en Oekraïne, op economisch gebied met handelstarieven en op een ideologische basis, met de MAGA-beweging. Dat heeft een enorme vertrouwensbreuk opgeleverd, vooral met Duitsland. Dat is de reden dat CDU/CSU en SPD nu zo’n verantwoordelijkheid voelen en doorbraken forceren die eerst voor onmogelijk werden gehouden.”
U begon al over interne beïnvloeding vanuit de VS, met Elon Musk voorop. Zou u zeggen dat deze inmenging in Duitsland heeft gewerkt?
“Ik heb wel steeds gelet op de peilingen, en die bleven vreemd genoeg heel stabiel met de AfD steeds op zo’n 20%. Het interview van Musk met AfD-partijleider Alice Weidel op X en zijn online-deelname aan een van de partijcongressen van AfD, hebben eigenlijk weinig gedaan in de peilingen. Musk ging er vol in om AfD te steunen, waarbij onduidelijk was of Trump daar achter stond. Die interventies hebben niet heel veel veranderd aan de peilingen, maar AfD wel bekender gemaakt, ook internationaal en in de VS, en daarmee de partij genormaliseerd. Musk zei letterlijk dat de AfD de enige hoop was voor Duitsland.” Ook veelzeggend was dat de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance bij de Veiligheidsconferentie van München wel Weidel wilde ontmoeten, maar niet bondskanselier Olaf Scholz.“
“Het probleem is dat de AfD de meest bruine rechts-populistische partij van Europa is, die veel radicaler is dan Le Pen, Wilders en Meloni. Het is een partij met neonazi’s in de gelederen, in met name Oost-Duitsland, en een partij die door de inlichtingendiensten wordt gevolgd en als extreemrechts wordt bestempeld. Met name de Björn Höcke-vleugel. Höcke is ook ondersteund door Musk. Dat was voor mij eigenlijk het breekpunt. Musk steunde niet alleen Weidel, maar bejubelde op X ook een extreem-nationalistische speech van Höcke, de neonazi-man uit Thüringen, met allemaal Duitse vlaggetjes. Toen dacht ik, of hij weet niets van de Duitse politiek, of het maakt hem niets uit wie hij precies steunt. Dat vond ik wel heel ver gaan.”
“De rol die het Trump-team in de Duitse campagne speelde, heeft zo’n shock veroorzaakt, met name bij CDU/CSU en SPD, dat ze nu hun eigen plan trekken. Merz, die een overtuigd Atlanticus is, en goede contacten met Amerika onderhoudt, ging zelfs zover te zeggen door te zeggen dat hij het ‘wel gehad had met Trump en Amerika’, en dat hij ‘Europa stap voor stap onafhankelijk wil maken van de VS.’ Dat is heel veelzeggend. En ik moet zeggen dat ik hetzelfde gevoel als Merz heb gekregen. Ik voel mij als Atlanticus ook min of meer ‘verraden’ door de Amerikaanse opstelling. Ik heb Amerika altijd verdedigd tegen veel anti-Amerikaanse opinies en sentimenten, maar vind dat nu wel erg lastig geworden.’’
Je ziet dat Macron en Starmer heel erg de Europese lijn proberen uit te dragen en tegelijkertijd Trump binnen boord proberen te houden, bij Merz zie je de kritiek op de VS veel uitgesprokener. Wat betekent dat voor de trans-Atlantische band?
“Het is nog wat vroeg om daar dingen over te zeggen. Merz is natuurlijk nog niet officieel in functie en moet nog naar Washington toe gaan. Duitsland zit in een regeringsvaccuüm. Dat kon je zien aan de foto van de top in Londen. Bondskanselier Scholz stond uitgespeeld achteraan op de foto’s, dat is pijnlijk om te zien voor een land dat de grootste steun aan Oekraïne levert. Maar Merz zal de volgende keer vooraan staan, tussen Starmer en Macron en daarmee komt het Duitse leiderschap voor het eerst weer terug in Europa. En hoewel Merz een emotionele uitspraak heeft gedaan op de verkiezingsavond, is het niet zeker of dat zijn koers gaat worden. Merz is geen anti-atlanticus geworden, hij is alleen teleurgesteld in Amerika. Ik vermoed dat hij een gebaar van Trump richting Duitsland verwacht, een excuses voor de inmenging in de verkiezingen, voor hij zich weer normaal tot hen kan verhouden. Maar je moet hem niet houden aan die uitspraak omdat we moeten afwachten wat hij echt gaat doen. We hebben Amerika in de komende jaren nog hard nodig, ook al wil Merz op langere termijn stap voor stap onafhankelijker worden. Maar dat is dus niet nu. We gaan geleidelijk aan onze broek ophouden in Europa, dat is wat hij zei.”
“Veel naoorlogse zekerheden van Duitsland staan sterk onder druk, omdat alles wegvalt. Rusland met gas, China met export en Amerika met bescherming binnen de NAVO.“
“Dat levert die Zeitenwende op, die bondskanselier Scholz in een mooie speech, na de inval van Rusland in Oekraïne op de kaart heeft gezet, maar nooit heeft weten waar te maken. Het ziet ernaar uit dat Merz pas echt de Zeitenwende zal gaan vormgeven, het herstel van de Duitse economie en een zichtbare leiderschapspositie in Europa. Ik ben daarom onder de indruk van de snelheid van de regeringsonderhandelingen. Het is dan ook een unieke tijd waarin je taboes moet doorbreken, zoals de versoepeling van de schuldenrem en een verhoging van de defensie- en infrastructuur-uitgaven.”
“Toch zijn er ook nog wel taboes, want Duitsland wilde na de Tweede Wereldoorlog geen sterk leger meer hebben en nu worden ze daar toe gedwongen. Dat gaat in tegen hun DNA van ‘Nie Wieder’ en ligt gevoelig. Het zal tijd nodig hebben. Merz grijpt wel het moment. Hij heeft de ernst van de tijd door en probeert het leiderschap in te vullen dat daar bij hoort. Ik vind hem nu al beter dan Scholz in vier jaar tijd en ik denk ook dat hij nu al serieuzer wordt genomen. Maar hoe Merz zich precies tot Trump en Amerika gaat verhouden moeten we echt nog afwachten.”
Op de defensietop in Londen kwamen Starmer en Macron met een Europese versie van een vredesplan voor en met Oekraïne. Hoe kan Duitsland zich daar nog bij aansluiten?
“Duitsland kan nog wel aansluiten maar er ligt hier wel iets gevoeligs. Duitsland zet opeens alle ballen op defensie, met de schuldenrem, het wettelijke Duitse verbod op het te hoog laten oplopen van het begrotingstekort, dat wordt opgegeven en een EU waar opeens buiten de budgetten en verdragen geld mag worden geleend. Want dit is een ‘once in a generation moment’, zoals Starmer heel mooi zei. Duitsland gaat daar vol in mee, ook omdat daarbij de Duitse industrie een heel belangrijke rol zal spelen, Merz zal namelijk ook de Duitse economie weer op poten moeten krijgen, en een van de manieren om dat te doen is investeren in de Europese defensie-industrie. Voor Duitsland zullen troepen in Oekraïne een stap te ver zijn door het oorlogsverleden. Dat plan van Macron en Starmer over een vredes- of afschrikkingsmacht zal Duitsland zeer waarschijnlijk niet steunen.”
“Maar het plan lijkt alweer van tafel, ook omdat Rusland zegt, we willen geen Europese NAVO troepen in Oekraïne hebben want dan is het oorlog. Het was denk ik ook meer symbolisch om na de ruzie tussen Trump en Zelensky in de Oval Office, aan Amerika te laten zien dat wij als Europa niet passief zijn en ook een eigen plan kunnen lanceren en daarmee voor vrede zijn, maar dan op onze eigen termen. Merz gaat verder dan Scholz met het leveren van Taurus raketten, maar troepen in Oekraïne zal hij niet gaan toestaan, daar krijgt hij ook geen meerderheid voor, zeker niet van de SPD.”
Photo: Flickr.com / NATO North Atlantic Treaty Organization
René Cuperus is onderzoeker bij Clingendael en verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam.
Kristian van der Bij is stagiair bij de Atlantische Commissie. Hij studeert European Studies aan de NHL Stenden Hogeschool in Leeuwarden.