In het trans-Atlantisch gesprek reageren drie deskundigen vanuit hun eigen expertise op een actuele stelling

“Is de NAVO een waardengemeenschap?”

Paul van Hooft

“De NAVO is allereerst een politiek-militair verbond, ruim voordat het een waardengemeenschap is. Het diende – en dient – drie doelen. De NAVO werd ontworpen om een geruïneerd Europa na de Tweede Wereldoorlog veilig te stellen van externe dreigingen zoals de Sovjetunie. Het zorgde toen ook voor interne instabiliteit – voornamelijk om West Duitsland een plaats in Europa te geven tijdens de Koude Oorlog, en daarna aan een herenigd Duitsland, evenals de Centraal en Oost-Europese staten die zich toen aan de Russische schaduw wilden onttrekken. Tenslotte diende de NAVO ook om de Verenigde Staten als niet-Europees land een rol te geven in Europa. Oftewel, in de – wellicht te vaak geciteerde – woorden van de eerste secretarisgeneraal van de NAVO, Lord Ismay, to keep the Soviet Union out, the Americans in, and the Germans down.”

“In die drie politiek-militaire doelen is de NAVO zeer succesvol geweest. Maar een waardengemeenschap van vrijheid en democratie is historisch moeilijker waar te maken, behalve in relatieve zin, ten opzichte van autoritaire dreigingen. Tijdens de Koude Oorlog was de Portugese dictatuur van Salazar NAVO-lid, evenals Griekenland en Turkije waar militaire staatsgrepen plaatsvonden, en Frankrijk dat een niet-democratische overgang van de Vierde naar de Vijfde Republiek had. Het belangrijkste lid van die waardengemeenschap, de Verenigde Staten, had geen volledige burgerrechten voor zijn Afrikaans-Amerikaanse burgers de eerste twintig jaar dat de NAVO bestond (los van de steun voor autoritaire leiders in Latijns-Amerika en elders, of voor het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime). Of dat de waarden vier jaar lang op een lager pitje stonden toen Donald Trump president was – en dat misschien weer vier jaar zullen staan. De risico’s van de Hongaarse en Turkse stoorzenders zijn daarbij nog te overzien.”

“Kortom, als politiek-militair verbond blijft de NAVO relevant zolang Rusland zowel een conventionele als nucleaire dreiging is in Europa. Maar het is noodzakelijk om de geschiedenis geen geweld aan te doen – zeker niet als het een excuus wordt om de NAVO in de Indo-Pacific in te zetten.”

Kimberley Kruijver

“Historisch gezien heeft de NAVO zich steeds gepositioneerd als een waardengemeenschap, met name als het gaat om democratie, vrijheid en mensenrechten. De aankomende NAVO top in Washington, die het 75-jarige jubileum van de Alliantie markeert, benadrukt wederom de significatie van het revalueren van deze identiteit. Te midden van onder andere het conflict in Oekraïne, de onzekerheid met betrekking tot de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het conflict in Gaza, wordt de NAVO geconfronteerd met uitdagingen die vragen om een coherente herbevestiging van diens fundamentele waarden.“

“Niet alleen in de vorige eeuw werden er compromissen gesloten om ervoor te zorgen dat strategische belangen voorrang kregen op waarden, zoals de inclusie van militaire dictaturen Portugal en Griekenland, maar ook recente ontwikkelingen doen hieraan twijfelen. Vandaag de dag staat het bondgenootschap opnieuw onder druk vanwege lidstaten zoals Turkije en Hongarije, wat vragen oproept over de eenheid van de NAVO ten aanzien van gedeelde waarden. Een voorbeeld hiervan is de discussie rondom de toetreding van Zweden tot het bondgenootschap. Een land dat in principe voldeed aan die waarden die als drempel fungeren om lid te kunnen worden, maar alsnog werd tegengehouden door Turkije en Hongarije. In ruil voor toegang tot de Amerikaanse F16’s is Turkije uiteindelijk overstag gegaan, waarna Hongarije volgde.”

“De mogelijkheid van de NAVO om haar waarden te handhaven is afhankelijk van de naleving van democratische normen en de rechtsstaat door de lidstaten. Interne verdeeldheid en externe druk, zoals anti-NAVO sentimenten die worden uitgedragen door populistische partijen, bedreigingen van Rusland en verschuivingen in trans-Atlantische relaties, vormen uitdagingen voor de eenheid en cohesie van de NAVO als waardengemeenschap. Het bondgenootschap moet deze uitdagingen aanpakken om haar geloofwaardigheid en relevantie te behouden bij het bevorderen van democratie, veiligheid en stabiliteit in een steeds complexere wereld.”

Kenneth Manusama

“Op het eerste gezicht liegt het NAVO-verdrag er niet om in de preambule. De lidstaten zijn ‘… determined to safeguard the freedom, common heritage and civilization of their peoples, founded on the principles of democracy, individual liberty and the rule of law.’ Het suggereert dat de NAVO- bondgenoten wel degelijk een waardengemeenschap vormen. Dat is op zich ook niet zo gek in de context van de ideologische strijd tussen de liberale democratieën en het communistische blok met de Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog. Maar het doel van de innige samenwerking was primair een militair verbond, weliswaar onder gelijkgestemde landen. Dat het rechts-dictatoriale Portugal één van de oprichters was van de NAVO, en dat het dictatoriale Griekenland ook snel lid werd, illustreert dat het begrip ‘gelijkgestemden’ ruim genomen moest worden.”

“Dat na de Koude Oorlog het bondgenootschap in een identiteitscrisis kwam en leed aan ‘mission creep’ wijst ook op het primaat van het anti-communisme. Maar toch bleef het bondgenootschap bij elkaar en breidde het gestaag uit met democratiserende landen. Artikel 10 van het NAVO-verdrag vereist ook dat een aspirant-lid in staat is om de principes van het bondgenootschap verder te brengen én bij te dragen aan de veiligheid. In de nieuwe confrontatie met Poetin’s Rusland lijken daarom gedeelde waarden een prominentere plaats in te nemen. De verwijdering tussen de Verenigde Staten en andere NAVO-lidstaten onder Donald Trump (met uitzondering van Hongarije en mogelijk Turkije) gaat niet toevalligerwijs gepaard met de autoritaire wind die door een groot deel van Amerika waait.”

“Trumps eenzijdige bewondering voor Poetin en zijn America First-beleid was een breuk met onuitgesproken, doch veronderstelde waardengemeenschap die de lidstaten inmiddels meer bind dan tijdens de Koude Oorlog. Gedeelde waarden en militaire veiligheid kunnen hand in hand blijven gaan, mits Amerika op de huidige koers blijft na de komende verkiezingen.”