Hoe China’s wereldbeeld doorwerkt in de veranderende wereldorde

Ardi Bouwers is sinoloog en directeur van consultancybureau China Circle. Ze is gespecialiseerd in interculturele communicatie en media, geeft het vak China’s Ambitions in the 21st Century aan de Universiteit van Amsterdam en in het verleden doceerde ze Journalistiek en Communicatie aan de Jinan Universiteit in Guangzhou, China. Verder is ze geïnteresseerd in de plaats die China inneemt in de wereld en de interactie tussen China en andere internationale actoren. In dit licht bespreekt dit interview de relatie tussen China, de Verenigde Staten, en Europa.

Vanuit welk wereldbeeld kijkt China naar Europa en Amerika en naar de trans-Atlantische band? En waardoor wordt dit gevoed?

“China ziet zichzelf vanouds als het centrum van de wereld. Wij in Europa zien onszelf ook als een centrale actor in de wereld. We projecteren op China dat het zichzelf centraal stelt, maar we doen zelf eigenlijk precies hetzelfde. Dat zie je ook terug in de geschiedenis, wij vergeten dat er in de tijd van de Grieken en de Romeinen ook in China een groot rijk bestond.

Het beeld van China als centrum van de wereld is dus erg belangrijk. China is ook daadwerkelijk vele eeuwen lang, de grootste, of samen met India de grootste economie van de wereld geweest. Daaraan kwam een einde rond 1840, met de opiumoorlogen. Dat was een periode waarin China echt zwak was. In die periode zie je juist de opkomst van een aantal Westerse landen, mede als gevolg van de industriële revolutie. Die periode van rond 1850 tot 1949 wordt door Chinezen gezien als de ‘Eeuw van Vernedering’. Dat wil China nooit meer. Het land wil nooit meer op die manier als een soort taart opgesneden worden, niet door Westerse landen, maar ook niet door Japan of Rusland.

Aan dat gevoel appelleert Xi Jinping nu. Op dit moment wordt dat vertaald in: wij willen graag anderen afhankelijk maken van onszelf, maar nooit meer afhankelijk worden van anderen. China heeft als doel om in 2049, als de Volksrepubliek 100 jaar bestaat, de dominante macht in de wereld te zijn.”

 

Vertaalt zich dat ook in hoe China zich verhoudt tot Europa en Amerika en de trans-Atlantische band?

“Als je nummer één van de wereld wil worden, dan zet je jezelf af tegen de huidige nummer één van de wereld, de Verenigde Staten. De wens om onafhankelijk te zijn vertaalt zich dus zeker in de relatie met de Verenigde staten, alhoewel ik denk dat voor China alles wat met het binnenland te maken heeft, de macht van de Communistische Partij en het behouden van steun voor die communistische partij van de bevolking, altijd belangrijker is dan internationale doelen.”

 

In China is sprake van propaganda, ook over Amerika en over Europa. Hoe zien die campagnes eruit? En wat krijgen de meeste Chinezen daarvan mee?

“Als je kijkt naar de periode van de afgelopen veertig jaar, waarin China economisch gefloreerd heeft, dan zie je dat de houding ten opzichte van het Westen een ontwikkeling doorgemaakt heeft. In de eerste instantie was er een honger naar kennis over Europa en de Verenigde Staten, maar wat je de afgelopen jaren merkte, met name onder Xi Jinping, is dat ook het zelfbewustzijn en nationalisme zijn gegroeid. Dat heeft gevolgen voor hoe China naar de buitenwereld kijkt. Amerika is in deze nieuwe visie minder het beloofde land dan het ooit was. Propaganda gaat vooral over de visie dat China recht heeft op een belangrijke positie in de internationale gemeenschap. Het streven naar wat Xi Jinping noemt de ‘Grote Wederopstanding van China’ is daar ook een uiting van. Het sentiment is: wij eisen een seat at the table, wij eisen invloed in internationale organisaties, in het IMF en bij de Wereldbank. En op het moment dat daar te veel wordt tegengeduwd vanuit Europa en de Verenigde Staten, dan is dat voor China een reden om zelf een internationale bank op te richten.

Er is dus sprake van een botsing van systemen, waarbij de huidige (of de oude) wereldorde niet graag ruimte biedt aan new kids on the block. En dat geldt niet alleen voor China, maar ook voor India en voor anderen. Terwijl het begrijpelijk is dat China op basis van die economische vooruitgang van de afgelopen decennia meer politieke invloed wil.”

 

Denk je dat die beeldvorming van de Chinese staatsmedia naar de Chinese bevolking toe over Europa en de VS dan ook voor een deel uit die westerse terughoudendheid voortkomt?

“Ik denk dat de negatieve berichtgeving daardoor is verergerd. De wens van China om een prominente positie in de internationale omgeving in te nemen is lang niet gepaard gegaan met negativiteit over Europa of de VS. Het heersende idee over Europa was juist altijd: daar kunnen we handel mee drijven. Dat past ook in de win-winsituatie waar China altijd over spreekt.

Nu zie je dat in het Westen, met de handelsoorlog die Donald Trump begon en die nu uitgemond is in een hi-tech oorlog, China niet langer wordt gezien als partner of concurrent, maar als een ‘systeem- rivaal’. Dat zien we ook terug met ASML, waarbij de VS proberen om China toegang tot de allernieuwste chip-technologie te ontzeggen. Dat maakt deel uit van een actieve politiek van met name de VS.

Die verandering van partner en concurrent naar rivaal betekent ook dat de Chinese propaganda, dus de anti-Westerse, maar met name anti-Amerikaanse propaganda, veel harder is geworden. En dat is niet begonnen bij Xi Jinping, dat is echt langdurige ontwikkeling, waarbij China zich bewuster is geworden van zijn economische macht. En dat het als gevolg daarvan ook politieke macht ging opeisen. De laatste jaren is het creëren van het beeld van de Verenigde Staten als aartsvijand in de Chinese staatsmedia echt opvallend.”

Joe Biden en Xi Jinping, 15 november 2023. Foto: Flickr.com / The White House

Vooral die verandering van concurrent naar rivaal van de laatste tijd heeft de relatie dus verergerd?

“Precies, en daarbij moet je ook de veranderingen van de laatste tijd meenemen, zoals de oorlog in Oekraïne. China schurkt nu duidelijk aan tegen Rusland en neemt de Russische narratieven en propaganda over, waarbij de NAVO gelijk staat aan Amerika en wordt aangewezen als schuldige van de oorlog in Oekraïne. Het beeld dat ze allebei verspreiden is dat de NAVO Poetin zo lang heeft geërgerd en zo in een hoek heeft gedreven, dat Poetin die oorlog wel moest beginnen.”

 

China kiest dus structureel de andere kant, nooit de Amerikaanse kant?

“Als je nummer één van de wereld wil worden, dan zijn de Verenigde Staten je grote vijand. Naast een concurrentiegevoel is er ook irritatie over de Amerikaanse rol in de wereld. Je ziet dat China veel moeite doet om aansluiting te vinden bij wat we vaak het mondiale Zuiden noemen. China heeft van oudsher veel contacten met Afrikaanse landen, bijvoorbeeld Tanzania. Dat is niet iets van de laatste tijd, China heeft daarin altijd geïnvesteerd.”

 

China kan wat dat betreft misschien ook meer inspelen op anti-imperialistische sentimenten, waardoor ze daar ook meer aansluiting vinden?

“Ja, ze roeren erg in die antikoloniale gevoelens. Dus het idee van: het Westen denkt dat ze de wereld kunnen vertellen wat er moet gebeuren, dat accepteren we niet. En zowel in Afrika als in delen van Azië als in Latijns-Amerika, kan je makkelijk medestanders vinden van antiwesterse gevoelens, een anti-imperialistische retoriek doet het daar goed. Het Chinese communisme was ook onder Mao Zedong al sterk anti-imperialistisch, dus het past bij de ideologie van de Chinese Volksrepubliek.

En daar komt bij dat het Westen weinig kritisch naar zichzelf kijkt. Europese koloniale machten hebben in de afgelopen decennia niet genoeg gedaan om afstand te nemen van de koloniale praktijken. China weet met mensen op topniveau in verschillende Afrikaanse landen goede banden op te bouwen. En dat heeft ook met de toegang tot Afrikaanse grondstoffen te maken. Als fabriek van de wereld heb je van alles nodig.”

 

Hoe kijkt China naar Europa en de trans-Atlantische band met de Verenigde Staten?

“Simpel gezegd ziet China Europa als het schoothondje van de Verenigde Staten. Het complexere beeld is dat er in de ogen van Beijing met Europa te werken is, en dat Europa interessant is voor economische banden. Verder is Europa voor China ook een belangrijke markt. Wat China betreft zou Europa iets minder z’n oren te luisteren moeten leggen richting de Verenigde Staten, en dan zou er goed te werken zijn met Europa. Om die reden is het in het voordeel van China om een wig te drijven tussen Europa en de Verenigde staten, iets waar Xi Jinping al tijden mee bezig is. Daarin is ook de oorlog in Oekraïne belangrijk. Op het moment dat Poetin Oekraïne binnenviel, was de NAVO binnen een paar dagen weer springlevend en waren de contacten tussen Europa en de Verenigde Staten opeens ook weer hecht. De NAVO heeft daarmee nieuwe relevantie heeft gekregen en dat lijkt me niet in het belang van China.”

 

De inval in Oekraïne verstoort dus het doel van China om een wig te drijven tussen Europa en de Verenigde staten. Is er sprake van een uitgedachte strategie, die daarmee nu verstoord wordt?

“Het is iets breder dan dat. China houdt ervan om met individuele landen afspraken te maken, in plaats van met Brussel. Zo is China altijd het grootste land en dat is bij onderhandelingen handig. Achter de schermen is China ook bezig om invloed uit te oefenen op Europese landen, om zo afhankelijkheden te creëren. China zoekt bijvoorbeeld toenadering tot Macron met als doel dat de Franse president binnen Europa een China-vriendelijker geluid laat horen. Hetzelfde doet China in Griekenland en Italië, dat ook als enige West-Europese land meedeed met het Belt and Road initiatief.”

 

Dat staat haaks op wat Europese landen willen doen, want dat is juist zelf zo onafhankelijk mogelijk worden. Ook in het licht van Taiwan en de ‘chipwar’.

“Ja, het idee dat nu in Europa heerst over de banden met China is dat Europa te lang naïef is geweest. Daarbij is het idee dat China misbruik maakt van de Europese transparantie en dat Europa zich daartegen moet gaan verweren. Wanneer China zich kwaadschiks allerlei technologie eigen maakt, is het gevolg dat Europa zorgt dat China niet langer Europese bedrijven met hoogtechnologische kennis kan overnemen. Daardoor wordt Europa protectionistischer, wat ingaat tegen de liberale economische waarden die Europa aanhangt. Geleerd hebbend van hoe China het spel speelt, neemt Europa nu dus maatregelen die niet bij de gebruikelijke Europese transparantie passen.

Daarnaast heerst ook achterdocht in het Westen, de oude wereldorde, over het Chinese streven naar een nieuwe wereldorde. Het Westen voelt zich prettig bij de status quo omdat het nu nog vaak de spelregels bepaalt, maar de tijd waarin we leven is een tijd waarin er anderen opstaan die zeggen: Wij vinden dat de wereld anders verdeeld moet worden.”

Header photo: Flickr.com / diego.aviles