ATLANTISCH PERSPECTIEF

De wereldorde kantelt: Nederland moet inspelen op nieuwe machtsverhoudingen

Gerben Stormbroek

De wereldorde verandert sneller en ingrijpender dan ooit. Tijdens een bijeenkomst in de Glazen Zaal in Den Haag, georganiseerd door de Atlantische Commissie, spraken experts en ambassadeurs over de gevolgen voor Nederland. Traditionele allianties, zeker met de terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis, zijn niet langer vanzelfsprekend. Tegelijkertijd worden opkomende grootmachten zoals India, Brazilië en Zuid-Afrika steeds invloedrijker. Deze landen, vaak pragmatisch en minder ‘waardengestuurd’ in hun relaties, stellen nieuwe eisen aan de geopolitieke positie van Nederland en de Europese Unie.

De wereld is niet meer overzichtelijk

Haroon Sheikh, onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), zette de toon. Nederland had volgens hem lange tijd een sterke positie. Onze welvaart nam toe, onze waarden werden breed gedeeld en met onze weerbaarheid zat het wel goed. Maar dat is nu voorbij. Democratieën krimpen wereldwijd, economische groei hapert en internationale verhoudingen worden steeds complexer.

Sheikh: “De wereld is niet meer overzichtelijk zoals tijdens de Koude Oorlog, waar twee machtsblokken tegenover elkaar stonden.” Opkomende grootmachten laten zich niet eenvoudig in een kamp plaatsen. In tegenstelling tot de tijd van de Koude Oorlog leven we nu in een geglobaliseerde wereld. Landen als India, Brazilië en Zuid-Afrika opereren vanuit hun eigen belangen en eigen wereldbeelden. “Daarmee zijn ze niet per se antiwesters,” stelde Sheikh.

 

Brazilië: onmisbaar, maar grillig

De Nederlandse ambassadeur André Driessen in Brazilië benadrukte het belang van het land, dat essentieel is voor mondiale uitdagingen zoals klimaat, voedselzekerheid en grondstoffen. “Het klimaat redden zonder Brazilië is onmogelijk,” zei hij. Toch is de koers van het land onvoorspelbaar. Internationaal beleid is sterk afhankelijk van de president.

De vorige uiterst rechtse president Bolsonaro was openlijk fan van de Amerikaanse president Trump en had alleen interesse in binnenlandse politiek, terwijl de huidige linkse president Lula veel internationaler georiënteerd is. Daar liggen ook kansen voor Nederland. Met de benedenwindse eilanden die onderdeel zijn van het Koninkrijk der Nederlanden en voor de kust van Venezuela liggen, is het gunstig dat Lula invloed uitoefent op de Venezolaanse president Maduro. Daarnaast koopt Nederland de opvolger van het Hercules-transportvliegtuig in Brazilië, dat groot producent is van militair materieel.

Omdat de president verantwoordelijk is voor het buitenlands beleid, is dit ook veranderlijk. “Over twee jaar kan dat beleid weer helemaal omdraaien,” waarschuwde Driessen. Dan zijn er nieuwe presidentsverkiezingen in Brazilië. Verkiezingen waar Bolsonaro overigens niet aan mag meedoen. Het hooggerechtshof, dat een doorslaggevende invloed heeft binnen de trias politica in het land, heeft hem uitgesloten van deelname. De bevolking verlangt volgens de ambassadeur naar een meer gematigde middenweg, maar de politiek in het land is sterk gepolariseerd. “Brazilië is in veel opzichten een spiegel van de Verenigde Staten,” aldus Driessen.

 

India: een reus met een eigen agenda

India is uitgegroeid tot een sleutelspeler op het wereldtoneel, met de grootste bevolking en een snelgroeiende economie. Het land staat dicht bij het Westen, maar houdt ook vast aan zijn historische relaties met Rusland en benadrukt zijn autonomie. De Nederlandse ambassadeur in India, Marisa Gerards, lichtte toe: “India wil niet kiezen tussen grootmachten. Het blijft vrienden met iedereen, behalve met China en Pakistan.”

Ondanks dat het land een hoofdrolspeler op het wereldtoneel is geworden, blijft India een land van tegenstellingen. Onder de huidige president Modi, die een hindoenationalistische koers vaart, is veel infrastructuur aangelegd. Het land is inmiddels de apotheek van de wereld, zet in op vergroening en investeert in de productie van halfgeleiders. Toch zijn er in het land nog 800 miljoen mensen afhankelijk van voedselsubsidies.

De ambassadeur wees op de noodzaak voor Nederland om een strategisch partnerschap met India op te bouwen, zowel economisch als op het gebied van defensie. Het land staat daar volgens haar ook voor open.

 

Zuid-Afrika: belangrijke partner met uitdagingen

Ambassadeur Joanne Doornewaard schetste een complex beeld van Zuid-Afrika, het land dat binnenkort voorzitter wordt van de G20. Zuid-Afrika hecht veel waarde aan gelijkwaardigheid in internationale samenwerking, maar worstelt met interne instabiliteit. “Het land kampt met grote uitdagingen,” stelde Doornewaard.

Het land staat voor multilateralisme, maar niet op de voorwaarden die het Westen vaak stelt, die vaak als hypocriet worden gezien. De uitspraak van Nelson Mandela dat Zuid-Afrika niet vrij is zolang de Palestijnen niet vrij zijn, wordt nog steeds breed gedragen. Dit illustreert hoe het land zich positioneert in mondiale kwesties, zoals de aanklacht tegen Israël bij het Internationaal Strafhof in Den Haag.

In het conflict tussen Rusland en Oekraïne neemt Zuid-Afrika een houding aan die in het Westen niet breed wordt ondersteund: “Als je de oorlog in Oekraïne wilt oplossen, moet je ook Rusland uitnodigen,” stelde Doornewaard.

 

Het Westen door andere ogen

Daarop aansluitend waarschuwde de Nederlandse ambassadeur in India dat niet alleen de wereldorde verschuift, maar ook hoe het Westen wordt gezien. Gerards: “Voor het eerst verschuift de wereldorde ten nadele van ons. Er wordt anders naar ons gekeken” zei ze. “In India leeft toch ook het beeld dat de NAVO Rusland heeft geprovoceerd en dat landen recht hebben op hun eigen invloedssfeer.” Vanuit dat perspectief, dat ook in Brazilië en Zuid-Afrika leeft, is het logisch dat Rusland en Oekraïne aan de onderhandelingstafel zitten en dat het vooral een Europese oorlog is.

De herverkiezing van Donald Trump als president van de Verenigde Staten benadrukt verder de kantelende wereldorde en hoe onvoorspelbaar zelfs traditionele bondgenoten zijn geworden. Haroon Sheikh noemde de VS een potentieel revisionistische macht die de orde die het zelf heeft geschapen nu lijkt te ondermijnen. Dit maakt het voor Nederland en de EU moeilijker, maar ook belangrijker om een duidelijke koers te varen. Gerards: “Als Trump wil onderhandelen met Poetin, moet je voorkomen dat hij Europa passeert.”

 

Conclusie

De bijeenkomst maakte één ding duidelijk: Nederland en Europa kunnen niet langer vertrouwen op een wereldorde waarin het Westen vanzelfsprekend dominant is. De verschuiving naar een wereld waarin macht en invloed afhangen van pragmatische relaties en wederzijds voordeel, vraagt om een strategische heroriëntatie. Om relevant te blijven, moet Nederland actief investeren in gelijkwaardige partnerschappen met landen als India, Brazilië en Zuid-Afrika, zonder de eigen waarden uit het oog te verliezen.

Gerben Stormbroek is oud-hoofdredacteur van Atlantisch Perspectief, associate bij RAND Europe en oprichter van PoliCom Connect, waar hij zich richt op strategische communicatie, redactie, politiek advies en internationale betrekkingen.