De dreiging van ISIS in een veranderende wereldorde

Het is inmiddels bijna drie maanden geleden dat Hayat Tahrir al-Sham (HTS) aan de macht is in Syrië. Na de vreugde over het einde van het Assad-tijdperk, zijn alle ogen gericht op HTS om te zien of het hen lukt om te regeren in een zeer gefragmenteerd Syrië, en een mogelijke heropleving van de Islamitische Staat (IS) te voorkomen. Zowel de VS, Europese landen en de werken sinds 2014 samen in een brede anti-IS coalitie. Hoe ziet de toekomst eruit nu de VS hun buitenlandbeleid omgooien?

HTS, dat voorheen gelieerd was aan Al-Qaeda, wordt nog steeds als een terroristische organisatie beschouwd door de Verenigde Naties, de Europese Unie en verschillende landen, waaronder VS, VK en Nederland. Dit betekent dat er verschillende sancties zijn opgelegd aan zowel HTS als de rebellenleider Abu Mohammed al-Jolani, wat het heel moeilijk maakt om te onderhandelen met HTS over de toekomst van Syrië.

Zolang HTS effectieve controle heeft over een zeer groot deel van het grondgebied, steun heeft van de bevolking en de macht niet wordt aangevochten door andere rebellen, vormt HTS de facto de regering van Syrië. Echter, in de afgelopen weken is geweld uitgebroken en zijn er al honderden Alawieten – een religieuze minderheid waar ook Assad toe behoorde – in de provincie Latakia vermoord.

Naar schatting zijn er nog 2500 IS strijders in Syrië en Irak actief en sinds de machtsovername van HTS voert IS langzaam en gestaag het aantal aanslagen op in Syrië.  Onlangs heeft de regering van Jolani een aanslag van IS op de Shia Sayyida Zeinab heiligdom in Damascus verijdeld. De grote zorg is of IS zal heropleven en of de de–facto regering in staat zal zijn om IS te verslaan. In hoeverre HTS slaagt om een blijvende regering te vormen hangt van verschillende factoren af. Eenheid, legitimiteit, wederopbouw en terrorisme bestrijding zijn cruciaal.  

 

HTS als de facto regering

Momenteel vormt de-facto HTS de regering in Syrië. Een belangrijke consequentie hiervan is dat HTS de rechten en plichten van Syrië onder internationaal recht moet nakomen. Kort gezegd betekent dit dat HTS internationale verdragen kan afsluiten en moet nakomen, toegang heeft tot tegoeden en vermogen van de staat, en immuniteit van strafrechtelijke vervolging door buitenlandse jurisdicties geniet. De keerzijde is dat HTS internationale mensenrechten en internationaal humanitair recht moet naleven, evenals de verplichtingen voortvloeiend uit VN-resoluties en de bestrijding van terrorisme.

 

Eenheid tussen rebellen

Al ruime voor de val van het Assad–regime was HTS bezig om de macht consolideren, met name in de omgeving van Idlib. Verschillende strijdende facties zoals Hurras al-Din en Ahrar al-Sham werden verjaagd, verslagen of sloten zich aan bij HTS. Voorafgaand aan de opmars was HTS regelmatigverwikkeld in gevechten met door Turkse gesponsorde Syrian National Army (SNA). Vlak na de machtsovername gaf Jolani aan dat verschillende rebellengroeperingen ontbonden zullen worden en opgenomen worden in het nieuwe Syrische leger. HTS is vanaf het begin aan het onderhandelen met verschillende rebellen om een eenheid te creëren. De gesprekken, met name met door de Amerikanen gesteunde Syrian Democratic Forces (SDF) verliepen moeizaam. Op 10 maart is er een akkoordbereikt tussen SDF en Jolani waarbij de SDF strijdkrachten geïntegreerd zullen worden in het nieuwe Syrische leger en er toezeggingen zijn gedaan dat de Koerden vertegenwoordigt zullen worden in Damascus.

Ondanks dit akkoord lopen de spanningen met Alawieten op en beweert de religieuze leider van de Druzen in het zuiden van Syrië geen akkoord hebben gesloten met de regering van Jolani.

 

Legitimiteit van de bevolking

Om steun van de bevolking te krijgen is het van belang dat HTS een inclusieve regering vormt die de rechten van vrouwen en minderheden – zoals Alawieten, Koerden, Christenen en Druzen respecteert.

De pr-campagne van HTS profileert de rebellenleider die nu onder zijn eigen naam Ahmed al-Sharaain gewone kleding handen schudt van de bevolking en interviews geeft als een gematigde leider. Vlak na de machtsovername is HTS al verschillende dialogen aangegaan met religieuze leiders van minderheden.

Het is zeer de vraag of het HTS erin slaagt om prominente HTS-leden hun steun buitenlandseterroristische organisaties zoals Hamas en Palestinian Jihad te laten intrekken. Het risico van een gematigde koers kan zijn dat hardliners binnen HTS overlopen naar IS of Al-Qaeda.

Bovendien HTS profileert zich als slachtoffer van het Assad regime, maar is zelf ook schuldig aan hetbegaan van gruwelijke misdrijven onder andere in West Aleppo in begin 2020. HTS zou ook de misdrijven door eigen strijders aan de kaak moeten stellen en meer inzetten om te voorkomen datAlawieten worden vermoord uit wraak.

 

Wederopbouw economie

Gezien de grote armoede in Syrië zal het opbouwen van de economie een enorme uitdaging vormen. Na ruim 13 jaar burgeroorlog is het bruto nationaal product is $67.5 biljoen in 2011 voor de Arabische lente gekelderd naar $9 biljoen. De zware sancties, corruptie en grootste producent van Captagon –een zeer verslavende amfetamine en veelvuldig gebruikt door strijders – maken de wederopbouw van Syrië niet makkelijk. Van meet af aan is Jolani in gesprek gegaan met verschillende wereldleiders om de sancties van tafel te krijgen.

De EU heeft een aantal sancties op onder andere transport, energie, en de banken sector opgeschort en tijdens de 9de Syrië conferentie een toezegging van bijna € 2,5 miljard gedaan voor de wederopbouw van het land. Deze versoepeling zal niet voldoende zijn om het land weer op te bouwen en komt met voorwaarden. Indien de mensenrechten in het bijzonder van minderheden niet voldoende worden gewaarborgd wordt de ontheffing teruggedraaid. Deze sancties staan los van de sancties die opgelegd zijn aan HTS omdat bestempeld zijn als een terroristische organisatie. Het proces van ‘delisting’ bij de VN is complex en zou ook niet te gehaast moeten gebeuren volgende sommige experts.

 

Heropleving van IS?

Terwijl alle aandacht naar HTS uitgaat, moeten we Islamitische Staat (IS) niet uit het oog verliezen. Ook al is het kalifaat van IS verslagen, het gedachtegoed blijft springlevend. De verschillende provincies van IS vormen nog steeds een dreiging. In 2024 zijn er verschillende aanslagen door ISKP– de Afghaanse tak – uitgevoerd zoals twee grote aanslagen in het theater van Moscow en tijdens een herdenking van Soleimani in Iran waarbij respectievelijk 150 en 100 doden zijn gevallen. Ook in Europa zijn er verschillende verijdelde aanslagen die een link hebben met ISKP en een van de voornaamste reden waarom verschillende landen het dreigingsniveau van terrorisme hebben verhoogd. ISKP maar ook andere afdelingen van IS zijn actiever geweest in 2024, met name IS in Irak en Syrië zijn verantwoordelijk voor verschillende verijdelde aanslagen.

Tevens blijft IS in staat om personen te inspireren en te motiveren om aanslagen te plegen, dit kan zowel zonder als met aansturing of aanmoediging van IS. Een recent voorbeeld is de aanslag in New Orleans.

IS gedijt goed bij instabiliteit en chaos in Syrië. Hoe meer intern wordt gevochten tussen de verschillende rebellen en hoe meer Syrië te kampen heeft met aanvallen vanuit de omringende landen, des te beter voor ISIS. Rust is er allerminst in Syrië, Israël blijft met enige regelmaat het zuiden van Syrië te bestoken met drones om vooral militaire doelen te ontmantelen maar waarbij ook regelmatig doden vallen. Tevens zijn er over en weer beschietingen en ontvoeringen tussen het Syrische leger en het door Iran gesteunde Hezbollah in Libanon. Er lijkt vooralsnog een staakt-het-vuren bereikt tussen de twee landen. Er zijn ook aantijgingen dat Iran, die Assad steunde, achter het geweld in Latakia provincie zit en probeert het geweld daar te laten escaleren.

Het moge duidelijk zijn dat Jolani voor een immense uitdaging staat om zowel het geweld van binnenuit en als buitenaf te stoppen en steun nodig heeft om IS te bestrijden.

 

IS-kampen en gevangenissen

De door Amerika gesteunde SDF zijn cruciaal geweest in de strijd tegen IS. SNA is vooral actief in het noorden van Syrië en heeft verschillende Koerdische steden zoals Tel Rifaat en Manbij veroverd van de SDF na de val het Assad regime. In december 2024 heeft Amerika nog een staakt-en-vuren bemiddeld tussen SDF en SNA. Turkije is van oudsher tegen de SDF omdat die voornamelijk bestaat uit een Koerdische militie Yekîneyên Parastina Gel (YPG) die vermeende banden heeft met de verboden Koerdische Arbeiderspartij, beter bekend als de PKK. Ondanks dat er een akkoord is bereikt tussen de regering van Jolani en SDF is het zeer de vraag wie straks verantwoordelijk is voor gevangenissen en kampen met IS-strijders en IS-gelieerde vrouwen en kinderen te beveiligen.

De SDF is momenteel verantwoordelijk voor het beveiligen van 9000 IS-strijders in 20 gevangenissen en de 38.000 vrouwen en kinderen in Al Hol en Roj kampen. Toen IS in 2014 bezig was om een kalifaat op te richten, zijn mensen van heinde en verre afgereisd om zich aan te sluiten bij de groepering. Op dit moment bevinden zich mensen van bijna 60 verschillende nationaliteiten in de kampen, het overgrote deel is Irakees. Door de rol als bewaker van IS op te geven, zou SDF wellicht de steun van de Amerikanen en ook de internationale aandacht kunnen verliezen.

 

Trans-Atlantische samenwerking tegen IS

In 2014 is een anti-IS-coalitie opgericht, een samenwerking van 87 landen gericht op het verslaan van IS niet alleen militair maar ook door financiële stromen aan te pakken. Nederland is co-voorzitter van de Foreign Terrorist Fighters (FTF)werkgroep. Verenigde Staten speelt een leidende rol in de anti-IS-coalitie waar NATO in 2017 tot is toegetreden.

Momenteel zijn nog ongeveer 2000 Amerikaanse troepen in Syrië actief die het SDF steunen in de strijd tegen IS. In begin maart heeft de VS SDF militaire ondersteuning verleent om een ISIS leider op te pakken. Echter, welke koers de Amerikanen wil varen in Syrië is onduidelijk. Zowel onder eerste termijn van Trump en onder Biden heeft de VS zich actief ingezet op het terughalen en vervolgen van haar burgers en zich actief ingezet op het terughalen en vervolgen van haar burgers en tevens andere landen hierbij geholpen. Vlak na het aantreden van President Trump laten weten dat Syrië niet zit te wachten op de Amerikanen. Het is niet duidelijk of Trump – die dit tevergeefs ook in zijn eerste termijn geprobeerd – ook daadwerkelijk Amerikaanse troepen zal terugtrekken, maar voorbereidingen voor een mogelijk vertrek zijn in de maak.

Behalve troepen verleent Amerika ook cruciale steun op andere manieren. De SDF wordt grotendeels door de Amerikanen gesponsord door te voorzien in trainingen, materieel en salarissen. Daarnaast is Amerika ook de grootste sponsor van de kampen waar aan IS-gelieerde vrouwen en kinderen vastzitten. De onlangs aangekondigde bezuiniging aan steun voor de kampen van $117 miljoen zal de erbarmelijk situatie in de kampen alleen verder doen verslechteren. Het is niet duidelijk in hoeverre een uitzondering is afgegeven voor essentiële humanitaire hulp.

Hoe meer de kampen onder druk komen te staan, hoe meer geweld oplaait in Syrië van binnenuit en buitenaf, hoe groter de voedingsbodem zal zijn voor IS om te rekruteren en om in omvang te groeien.Gezien deze ontwikkelingen is de urgentie nu groter dan ook om onze burgers te repatriëren uit de kampen. Afwachten is geen optie meer en dit betekent dat alle landen – zoals jaren door verschillende terrorist experts wordt bepleit – hun verantwoordelijk nemen en zo snel mogelijk hun burgers – mannen, vrouwen en kinderen – die vastzitten in de kampen en gevangenissen terug te halen.

 

Conclusie

Hoewel Jolani de internationale gemeenschap verzekert dat ze de rechten van vrouwen en minderheden zullen respecteren moet dit nog blijken. De praktijk blijkt vaak veel weerbarstiger en dit betekent dat de internationale gemeenschap kritisch moeten zijn op toezeggingen die worden gedaan door HTS om een inclusieve regering te vormen die de belangen van al zijn burgers zal vertegenwoordigen. De grote uitdaging is of HTS de nieuwe geweldspiraal in het land kan stoppen en een heropleving van IS kan voorkomen. Dit laatste kunnen ze niet alleen en vergt samenwerking met de regio en het Westen.

Terwijl de nieuwe machtsverhoudingen in Syrië zich nog uitkristalliseren en de internationale gemeenschap zich nog moet verhouden tot de nieuwe machthebbers in Syrië, kan IS op dit vacuüm inspelen, zich hergroeperen en mogelijk heropleven.

Ook al vormt IS op dit moment geen groot gevaar in Syrië en Irak, en heeft niet meer de slagkracht als in 2014, moet IS niet worden onderschat. In 2022 is na een heftige strijd met SDF IS erin geslaagd om tientallen IS strijders uit de gevangenis in Hasakah te bevrijden. Gelet op de spanningen tussen Amerika en Europa en andere geopolitieke ontwikkelingen in onder andere Ukraine en Gaza, is het maar zeer de vraag of er voldoende aandacht uitgaat naar Syrië en de mogelijke dreiging van IS.

Nu de internationale machtsverhoudingen zich aan het verschuiven zijn, betekent dit ook naar de rolverdeling van Amerika en Europa in de strijd tegen IS in Syrië onder loep genomen moet worden. Eenzijdig leunen op de Amerikanen is onverstandig. Binnen de Anti-Daesh coalitie moeten de landen bezien welke rol zij kunnen oppakken in de strijd tegen IS.

Tegelijkertijd zal er een dialoog met de Amerikanen gevoerd moeten worden om hun betrokkenheid bij de strijd tegen IS te behouden. Een instabiel Syrië kan bijdragen aan een heropleving van IS. Dat zal gevolgen hebben voor Syrië, Europa en voor Amerika.