China en de trans-Atlantische relatie na de Amerikaanse verkiezingen

Frans-Paul van der Putten

Welke koers de VS precies zullen gaan varen ten opzichte van China hangt af van de verkiezingsuitslag. China zelf ziet verschillen maar vooral overeenkomsten tussen Donald Trump en Kamala Harris. Beijing bereidt zich hoe dan ook voor op verdere intensivering van de geopolitieke concurrentiestrijd met de VS. Dat zal ook gevolgen krijgen voor Europa en de trans-Atlantische relatie.

Chinese experts op het gebied van internationale betrekkingen verwachten dat het presidentiële beleid van beide kandidaten wat China betreft voor een significant deel hetzelfde zal zijn. Inderdaad zullen de belangrijkste onderdelen van de huidige Amerikaanse Chinastrategie waarschijnlijk terugkomen in het beleid van zowel Trump als Harris. Het gaat daarbij om voortzetting van de handelsoorlog, toenemende beperkingen aan technologische, financiële en economische uitwisselingen met China, en druk op Amerika’s partnerlanden om ook bepaalde contacten met China te verminderen. Deze processen zijn in gang gezet, of sterk geïntensiveerd, rond 2018, toen Donald Trump president was. Zijn opvolger Joe Biden hield ze in stand , en de volgende president zal deze lijn waarschijnlijk voortzetten.

Toch zal het voor China wel uitmaken wie Biden gaat opvolgen. Een groot verschil voor China tussen de twee presidentskandidaten is dat de VS onder Harris waarschijnlijk subtieler, en daarmee effectiever, zullen zijn in hun communicatie met partnerlanden bij het afstemmen over strategische kwesties dan onder Trump. Dat geldt niet alleen voor bijvoorbeeld de verkoop aan China van hoogwaardige technologische producten zoals chips en chipmachines, maar ook voor de onderlinge samenwerking tussen de VS en hun militaire bondgenoten en partners.

Niet aantrekkelijk

Trump zal mogelijk, net zoals hij al eerder deed, druk uitoefenen op bondgenoten en partners van de VS in Azië om meer te betalen voor de Amerikaanse militaire aanwezigheid in de regio. Impliciet in die aanpak zit het dreigement dat de VS een deel van hun troepen weg zouden kunnen halen, waarmee het vertrouwen in Amerika als beschermheer geschaad zou kunnen worden. Biden had meer succes met het geven van het vertrouwen aan China’s buurlanden dat ze op de VS kunnen blijven rekenen doordat hij benadrukte dat het in het Amerikaanse belang is om die landen te beschermen tegen China. Hetzelfde zal waarschijnlijk ook voor Harris gelden als zij Biden opvolgt als president. Ook wordt Harris in China gezien als ideologisch gedreven, in elk geval in vergelijking met de pragmatische Trump, en dus als iemand die waarschijnlijk stevige kritiek zal uiten op China waar het gaat over mensenrechten. Er zijn dus diverse punten waarop Harris als president voor China problematischer zou zijn dan Trump.

Maar ook het vooruitzicht van een nieuw presidentschap voor Donald Trump is niet aantrekkelijk voor China. Zo heeft Trump aangekondigd dat hij de importtarieven op Chinese producten flink wil verhogen. Dat zou de Chinese export raken omdat de VS voor China nog altijd een belangrijke afzetmarkt zijn. Verder heeft Trump tijdens zijn eerste ambtstermijn laten zien dat hij onvoorspelbaar is en mogelijk bereid is om de Taiwan-kwestie te gebruiken om China onder druk te zetten om handelsconcessies af te dwingen. Mocht Trump het Amerikaanse Taiwan-beleid wijzigen dan zou dat tot grote destabilisering van de relatie tussen China en de VS kunnen leiden. Daar komt bij dat Trump, als hij opnieuw president wordt, waarschijnlijk nog meer dan tijdens zijn eerste termijn omringd zal zijn door adviseurs die fel anti-Chinees zijn.

Relatieve stabiliteit

De Amerikaanse presidentsverkiezingen zijn voor China echter niet alleen belangrijk vanwege de verschillen tussen de twee kandidaten, maar ook omdat ze mogelijk het einde inluiden van een periode van relatieve stabiliteit. De ontmoeting tussen Biden en Xi van november 2023 in San Francisco legde de basis voor een wederzijdse verstandhouding met betrekking tot de nabije toekomst. Vanwege de slechte staat van de Chinese economie en de komende presidentsverkiezingen in de VS hadden beide zijden een reden om verdere escalatie van de onderlinge spanningen tegen te gaan. Dat was van directe betekenis gezien de verkiezingen in Taiwan die in januari 2024 plaatsvonden. Deze hadden gemakkelijk tot nieuwe spanningen kunnen leiden. Inderdaad lukte het de VS en China dit te vermijden, zelfs toen het Chinese leger afgelopen mei oefeningen hield rondom het eiland. Dat deed China in reactie op de speech die de nieuwe Taiwanese president Lai Ching-te hield bij zijn inauguratie op 20 mei 2024. Volgens de Chinese regering was de toespraak van Lai zeer provocerend omdat die leek te suggereren dat wat hem betreft Taiwan en China afzonderlijke landen zijn. Een expliciete onafhankelijkheidsverklaring was voor China onacceptabel geweest en had waarschijnlijk tot militair ingrijpen geleid.

Ook zijn er in de afgelopen maanden diverse incidenten geweest in de Zuid-Chinese Zee, waarbij de Filippijnen en China met elkaar in conflict kwamen. Ondanks de gespannen situatie in de Staat van Taiwan en de Zuid-Chinese Zee zijn China en de VS doorgegaan met het onderhouden van contact op hoog politiek niveau. Eind augustus bracht de Amerikaanse nationale veiligheidsadviseur, Jake Sullivan, nog een bezoek aan Beijing. Het is mogelijk dat na de verkiezingen in de VS de meer volatiele situatie van vóór eind 2023 weer terugkeert. De onderliggende problemen in de Chinees-Amerikaanse relatie zijn immers nog volop aanwezig. Aan de andere kant hebben de VS hun handen vol aan de oorlogen die gaande zijn in Europa en het Midden Oosten, en blijft het slecht gaan met China’s economie. Zowel de VS als China hebben er dus baat bij om in elk geval op korte termijn hun onderlinge spanningen beperkt te houden.

Overlappende delen van de Zuid-Chinese zee worden geclaimd door verschillende landen, waaronder China en de Filipijnen. (Foto: Wikimedia Commons)

Gevolgen voor Europa

Ondanks dat het onbekend is hoe het precies verder gaat met de Amerikaans-Chinese betrekkingen na de verkiezingen van 5 november 2024, is voor China de trend wel duidelijk. De betrekkingen met de VS zijn in de afgelopen decennia steeds slechter geworden. Het is goed mogelijk dat dit proces nog decennia doorgaat. De manier waarop de Chinese regering zich voorbereidt op de periode na de verkiezingen wijkt dan ook niet wezenlijk af van het beleid dat ze al langere tijd volgt.

Een essentieel onderdeel daarvan is voorkomen dat het land internationaal geïsoleerd raakt. De VS zijn, mede dankzij hun vele bondgenoten, meer dan enig ander land, in staat om internationale coalities te bouwen om hun rivalen mee onder druk te zetten. Die druk kan militair maar ook economisch van aard zijn. China probeert daarom met zoveel mogelijk landen goede betrekkingen te onderhouden, zowel bilateraal als binnen internationale organisaties. Daarnaast wil de Chinese regering de economische en technologische betrekkingen met specifieke landen veiligstellen. China heeft die betrekkingen nodig om de economie ongestoord te laten functioneren en om, door middel van militaire modernisering, sterk te staan tegenover dreigingen van buitenaf. De VS geven China steeds minder toegang tot hun economie en technologie. Daarom worden voor China de betrekkingen met andere economisch hoogontwikkelde landen, vooral in Oost-Azië en West-Europa,  steeds belangrijker.

Ten tweede richt China zich op de EU als de belangrijkste alternatieve afzetmarkt voor Chinese producten en bron van technologie buiten de VS. Dit houdt in dat de Chinese regering graag wil dat Chinese bedrijven naar de EU exporteren of er investeren, en dat ze daarom de relatie met de EU en haar lidstaten goed wil houden. De houding van de Chinese regering ten opzichte van Europa is dan ook minder negatief en kritisch dan die ten opzichte van de VS. De Chinese leiders hopen daarmee ook te voorkomen dat de EU en de VS nog nauwer met elkaar samenwerken tegen China. De Europees-Chinese relatie is in de afgelopen jaren steeds moeizamer geworden. Maar ondanks dat lijkt China ernaar te streven verdere teruggang te beperken en in elk geval te voorkomen dat de relatie net zo slecht wordt als die met de VS. Dat geeft de EU meer ruimte om bepaalde (beperkte) concessies van China te vragen, bijvoorbeeld op het gebied van handel en investeringen. Tegelijkertijd biedt dit de EU niet de mogelijkheid om China zo ver te krijgen dat het druk uitoefent op Rusland om de oorlog in Oekraïne te beëindigen. Daarvoor heeft China Rusland te zeer nodig, ook als de Amerikaanse druk op China niet verder zou toenemen.

Trans-Atlantische afstemming

Voor de EU is samenwerking met de VS op geopolitieke kwesties noodzakelijk, ook wat betreft China. Europa staat zonder die samenwerking in bilateraal opzicht veel zwakker ten opzichte van China. Ook spelen de VS een essentiële rol als tegenwicht tegen potentiële Chinese hegemonie op mondiaal niveau. Een wereld door China gedomineerd zal waarschijnlijk niet gunstig zijn voor de kernbelangen van EU. Bovendien is de EU meer van de VS afhankelijk dan omgekeerd, en verwacht de Amerikaanse regering van haar partners en bondgenoten dat ze haar China-strategie op hoofdlijnen steunen. Niet of beperkt samenwerken met de VS inzake China zou de trans-Atlantische relatie schaden.

Tegelijkertijd zijn de Europese belangen en die van de Verenigde Staten niet identiek. Voor de EU is Rusland een grotere dreiging dan voor de VS. China is als economische partner belangrijker voor Europa dan voor Amerika, dat zelf nog altijd de grootste economie ter wereld is. De EU heeft er groot belang bij te voorkomen dat Amerikaanse pogingen om China technologisch en economisch te isoleren zo ver gaan dat China op militair gebied nauw met Rusland gaat samenwerken. De EU kan het zich ook niet veroorloven om zelf technologisch en economisch afgesneden te raken van China, omdat de Europese innovatiekracht en het internationale concurrentievermogen daarmee zeer zou verzwakken. Naarmate China de EU meer nodig heeft, groeit ook het Europese vermogen om vanuit een positie van kracht te onderhandelen.

Grote Hal van het Volk, Beijing. (Foto: Shutterstock / testing)

Wie de nieuwe Amerikaanse president wordt verandert waarschijnlijk weinig aan het grote belang dat China momenteel hecht aan strategische samenwerking met Rusland en aan het behoud van economische en technologische banden met de EU. De EU kan echter alleen goed inspelen op veranderingen in de Chinese positie als er een stevige basis ligt onder de samenwerking met de VS. Anders is er het gevaar dat er spanningen tussen de trans-Atlantische partners ontstaan, of dat China de kans krijgt om die partners tegen elkaar uit te spelen. De noodzaak voor Europa om beleid te voeren ten opzichte van China op onderwerpen die Amerikaanse strategische belangen raken zal in de komende jaren waarschijnlijk blijven toenemen. Vaak zullen de VS en de EU over China waarschijnlijk op één lijn zitten, maar het is onvermijdelijk dat ze soms verschillende belangen en visies hebben.

De bestaande basis onder de Amerikaans-Europese samenwerking dateert uit een tijd waarin beide zijden dezelfde kijk hadden op welke regio wereldwijd het grootste strategische belang had (namelijk Europa) en welke actor de grootste dreiging vormde (namelijk de Sovjet-Unie). Voor Europa is er in die opzichten weinig veranderd, maar inmiddels beschouwen de VS Azië als belangrijkste regio, en China als grootste dreiging. Om te zorgen dat de trans-Atlantische relatie voldoende robuust is voor blijvende samenwerking over China moeten de EU en de Verenigde Staten overeenstemming bereiken over een aantal fundamentele kwesties. De belangrijkste daarvan is de geopolitieke positie van China in Oost-Azië.

Centraal in de Amerikaans-Chinese rivaliteit staat namelijk het machtsevenwicht in Oost-Azië. Na het einde van de Koude Oorlog is daar een bipolair systeem ontstaan, met China en de VS als de twee regionale leiders. Een Amerikaanse hegemonie in de regio verwezenlijken is niet realistisch. Maar het handhaven van het bestaande regionale machtevenwicht is wel een haalbare geopolitieke doelstelling voor de VS. Als de EU en de VS het beschermen van de regionale status quo als voornaamste uitgangspunt voor hun afstemming over China hanteren, zouden ze de basis onder hun strategische samenwerking aanzienlijk verstevigen. Dit zou de weg openen naar trans-Atlantische overeenstemming over waar bepaalde grenzen liggen. Niet alleen voor Europese technologische en economische samenwerking, met China maar ook voor westerse druk op China.

Header foto: Wikimedia Commons / The White House